Turkiston tog’ tizmasida tarqalgan fanerofit o’simliklar sarviniso Muzaffarova 1-bosqich magistri

TURKISTON TOG’ TIZMASIDA TARQALGAN FANEROFIT O’SIMLIKLAR
Sarviniso Muzaffarova 1-bosqich magistri
Quruqlikda yashaydigan o’simliklar namlik sharoitiga moslanishiga ko’ra bir necha ekologik guruhga bo’linadi: gigrofitlar, mezofitlar , kserofitlar, fanerofitlar.
Fanerofitlar – (gr. faneros) yaqqol ko’rinib turuvchi degan ma’noni bildiradi. Turkiston tog’ tizmasida tarqalgan fanerofit o’simliklarni o’rganish ishimizning maqsadi hisoblanadi. Fanerofit o’simlillarni oila, turkum va turlarga bo’lib o’rganildi va quydagi jadval tuzildi.
1-jadval. Fanerofit o’simliklar

Daraxtlar
	Oilalar	Туркумлар	Turlar soni
1	2	3	4
1.	Cupressaceae	Juniperus L.	3
2.	Platanaceae	Platanus L.	1
3.	Betulaceae	Betula L.	2
4.	Juglandaceae	Juglans L.	1
5.	Salicaceae	Salix L.	3
		Populus L.	3
6.	Ulmaceae	Ulmus L.	3
		Celtis L.	1
7.	Moraceae	Morus L.	1
8.	Rosaceae	Pyrus L.	4
		Malus Mill.	2
		Sorbus L.	2
		Crataegus L.	4
		Prunus L.	3
		Amygdalus L.	2
		Cerasus Mill.	1

1	2	3	4
9.	Fabaceae	Cercis L.	1
10.	Aceraceae	Acer L.	1
11.	Simaroubaceae	Ailanthus Drob.	1
12.	Anacardiaceae	Pistacia L.	1
13.	Elaeagnaceae	Elaeagnus L.	1
	Оилалар – 13	Туркумлар – 21	Турлар – 42
	Буталар
1.	Ephedraceae	Ephedra L.	1
2.	Berberidaceae	Berberis L.	3
3.	Ranunculaceae	Clematis L.	2
4.	Polygonaceae	Atrophaxis L.	4
5.	Salicaceae	Salix L.	4
6.	Tamaricaceae	Tamarix L.	2
		Myricaria Desv.	1
7.	Thymelaceae	Restella	1
8.	Grossulariaceae	Ribes L.	2
9.	Rosaceae	Sorbus L.	2
		Crataegus L.	1
		Rubus L.	1
		Rosa L.	10
		Hulthemia Dum.	1
		Amygdalus L.	2
		Cerasus (Tourn) Mill.	3
		Pentaphylloides Duham.	1
10.	Fabaceae	Halimodendron Fisch.	1
		Caragana Lam.	1

1	2	3	4
		Calophaca Fisch.	1
		Astragalus L.	7
		Onobrychis Adans.	1
11.	Zygophyllaceae	Halimiphyllum (Engl.)	1
12.	Celastraceae	Euonimus L.	2
13.	Rhamnaceae	Rhamnus L.	3
		Ziziphus Mill.	1
14.	Elaeagnaceae	Hippophae L.	1
		Elaeagnus L.	1
15.	Vitaceae	Vitis L.	1
16.	Caprifoliaceae	Lonicera L.	7
17.	Solanaceae	Lycium L.	1
18.	Lamiaceae	Scutellaria L.	7
	Бутачалар
1.	Ephedraceae	Ephedra L.	3
2.	Chenopodiaceae	Nanophyton Less.	1
3.	Polygonaceae	Polygonum L.	1
4.	Plumbaginaceae	Acantholimon Boiss.	5
5.	Rosaceae	Cerasus Mill.	1
6.	Fabaceae	Astragalus L.	2
7.	Lamiaceae	Scutellaria L.	3

Jadvaldan ko’rinib turibdiki fanerofit o’simliklardan daraxtlar, butalar, butachalar ro’yxati keltirilgan:

Daraxtlardan: oilalar-13ta; turkumlar-21ta; tur-42ta.
Butalardan: oilalar-18ta; turkumlar-32ta; tur-77ta.
Butachalardan: oilalar-7ta; turkumlar-7ta; tur-16ta.
Butalardan na’matak Rosa L. turkimi turlarini o’rganildi va ro’yxati keltirildi:
Turkum. Rosa L. – Na’matak.
R. achburensis Chrchanovsk. – Oqbura na’matagi
R. ambigua N. Russanov – Movxum na’matak
R. arnoldii Sumn.ex Tkatsch. – Arnold na’matagi
R. beggeriana Schrenk – Begger na’matagi
R. canina L. – Itburun na’matak
R. divina Sumn. – Qo’qon na’matagi
R. yecae Aitch. – Erison na’matagi
R. fedtschenkoana Regel – Fedchenko na’matagi
R. maracandica Bunge – Samarqand na’matagi
R. nanothamnus Bouleng. – Pakana na’matak
R. transturkestanica N. Russanov – Turkiston orti na’matagi
Ahamiyati. Ra’nodoshlar oilasi odamlar va tabiatda juda muhim butun dunyoda o'sadigan dekorativ, mevali, efir moyi, vitamin va dorivor o'simliklarni birlashtirgan eng yirik va iqtisodiy jihatdan muhim o'simlik oilalaridan biri. Rosaceae oilasi o'zining chiroyli va xushbo'y gullari bilan mashhur, shuning uchun uning vakillari obodonlashtirishda dekorativ bezaklar sifatida keng qo'llaniladi. Bu guruh tarkibiga olma, nok, o'rik, shaftoli, bodom, olcha, olxo'ri, qulupnay, malina, atirgul, do'lana, singari mevali turlari mavjud.Ra’nodoshlar oilasidagi ko’plab turlardan manzarali o’simlik sifatida o’stiriladi. Bunga misol qilib atirgulning ko’plab navlarini ko’rsarish mumkin. Hozirgi vaqtda ularning global assortimenti 25000 ga yaqin nav va shakllarni o'z ichiga oladi va bu raqamga har yili tobora ko'proq navlar qo'shiladi. Na’mataklar ichida itburun na’matak (R. canina) O’zbekistonda keng tarqalgan. Mevasi (gipantiya)dan dorivor xomashyo sifatida ishlatiladi, urug’idan o’stirilgan ko’chatlaridan atirgullarni payvand qilish uchun payvandtag sifatida foydalaniladi. Na’mataklar atirgullarning kelib chiqishidagi asosiy manba hisoblanadi.

Xulosa

1. 
   Turkiston tog’ tizmasida tarqalgan fanerofit o’simliklar o’rganildi , tahlil qilindi va ro’yhati keltirildi
   
2. 
   Jadvaldan ko’rinib turibdiki fanerofit o’simliklardan daraxtlar, butalar, butachalar ro’yxati keltirildi:
   

Daraxtlardan: oilalar-13ta; turkumlar-21ta; tur-42ta.
Butalardan: oilalar-18ta; turkumlar-32ta; tur-77ta.
Butachalardan: oilalar-7ta; turkumlar-7ta; tur-16ta.

3. 
   Hozirgi kunda fanerofit o’simliklar iste’molbop, manzaraki, dorivor, qurilish materiallari sifatida xalq xo’jaligida ishlatiladi
   

Adabiyotlar:

1. 
   Berdiyev E.T. va b. O’rmon dorivot o’simlilari Toshkent.2016-til
   
2. 
   Meliboyev S. va b. O’zbekiston florasida uchraydigan dorivor o’simliklar Farg’ona 2018-yil
   
3. 
   Tojiboev Sh.J. va b. Botanika Namangan. 2015-yi
   
4. 
   Xolamatov X.X va b. Farmakognoziya. Toshkent. 1995-yil