Dinamika qatorlari to‘g‘risida tushuncha va ularni tuzish qoidalari

Paxta bo‘yicha uch yillik sirg‘anma o‘rtachani hisoblash

Yillar	Paxta yalpi hosili, s	Uch yillik bo‘yicha yalpi hosil jami	Uch yillik sirg‘anchiq o‘rtacha
2001	1400	–	–
2002	1078	3998	1333
2003	1520	3814	1271
2004	1216	4451	1483
2005	1715	4408	1468
2006	1475	4885	1628
2007	1695	4798	1599
2008	1628	5151	1717
2009	1872	–	–

Dinamika qatorlarini analitik tekislash usuli. Ushbu usul di­namika qatorlarining o‘zgarish tendensiyasini aniqlashda boshqa usullarga nisbatan bir muncha to‘g‘riroq natija beradigan usul­dir. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, qatorlar o‘zga­rishi­ga qarab, to‘g‘ri matematik tenglamani topib, haqiqiy daraja­lar­ni, vaqt funksiyasi darajasida hisoblashdir. Bu vazifa tur­li ma­te­matik funksiya formulalaridan foydalanish orqali hal qi­li­nadi.

Agar dinamika qatorlari o‘zgarishsiz bo‘lsa yoki mutlaq qo‘­shimcha o‘sish bir tekisda bo‘lsa, to‘g‘ri chiziqli quyidagi teng­la­madan foydalaniladi:

Bu yerda: Y_t – tekislangan qator darajasi;

a₀,a₁ – parametrlar (kichik kvadratlar usulida

aniqlanadi);

t – davrlar soni.
Agar daraja o‘zgarishi aniq va doimiy bo‘lsa, u holda qu­yi­dagi tartibdagi parabola tenglamasi qo‘llaniladi:


6. Mavsumiylikni statistik o‘rganish. Interpolatsiya va ekstropolatsiya usullari to‘g‘risida tushuncha
Dinamika qatorlarining darajalariga mavsumiylik kat­ta ta’sir ko‘rsatish mumkin.

Mavsumiylik deganda ishlab chiqarishning maxsus sha­roit­la­ri­dan kelib chiqqan holda davr (yil, chorak, oy va b.) ichida bo‘­­ladigan o‘zgarishlaro tushuniladi.

Mavsumning dinamika qatorlar darajasiga ta’sirini aniqlash maqsadida mavsumiylik indeksidan foydalaniladi:

Bu yerda: J_m – mavsumiylik indeksi;

D_oy – oylar bo‘yicha hisoblangan uch yillik o‘rtacha;

D_um – uch yillik umumiy o‘rtacha.
Mavsumiylik indeksi ishonarli bo‘lishi uchun dinamika qa­tor­ning uch yillik ma’lumotlari oylar bo‘yicha olinadi. Demak, mavsumiylik indeksida oylar bo‘yicha hisoblangan uch yillik o‘r­tachaning umumiy o‘rtachaga nisbati foizlarda ifodalanadi.

Umuman olganda, mavsumiylik quyidagi tartibda o‘rgani­la­di:

1. 
   Dinamika qatorining mutlaq darajalari aniqlanadi;
   
2. 
   O‘rtacha arifmetik oddiy usul yordamida qatorning o‘r­tacha oylik darajasi aniqlanadi;
   
3. 
   Oylar bo‘yicha hisoblangan uch yillik o‘rtachani uch yillik umumiy o‘rtachaga taqqoslab, mavsumiylik ko‘rsatkichi (indek­si) aniqlanadi.
   

Mavsumiylik ko‘rsatkichlarini hisoblash tartibini xo‘jalikda ye­tishtirilgan tuxum misolida ko‘rib chiqamiz.

16-jadval