Dinamika qatorlari to‘g‘risida tushuncha va ularni tuzish qoidalari

5. Dinamika qatorlarini qayta ishlash va tahlil qilish usullari
Dinamika qatorlari har doim ham taqqoslama bo‘laver­may­di, shuning uchun ham, statistik tahlil jarayonida ayrim qiyin­chiliklarga duch kelinadi. Boshqacha aytganda, hamma vaqt ham dinamika qatorlari ma’lumotlariga asoslanib, o‘rganila­yot­gan ho­disadagi umumiy qonuniyatlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri aniqlab bo‘l­may­­di. Shu nuqtayi nazardan dinamika qatorlari ma’lu­mot­larini qay­ta ishlash orqali ularni taqqoslama holga keltiriladi. Bu vazi­fa­­ni bajarish uchun statistik ma’lumotlarni qayta ishlash usul­lari­dan foydalaniladi. Bu usullarning asosiylari quyidagilar hi­sobla­na­di:

1. 
   Qatorlarni yagona asosga keltirish va ulash (tutashtirish) usu­li;
   
2. 
   Davrlarni kattalashtirish (davrlar oralig‘ini kengaytirish) usu­li;
   
3. 
   Sirg‘anchiq o‘rtachani hisoblash usuli;
   
4. 
   Qatorlarni analitik tekislash usuli.
   

Dinamika qatorlarini taqqoslamaligini ta’minlash uchun ular­ni yagona asosga keltirish kerak. Buning uchun yagona bazaga ega bo‘lgan hodisalarning boshlang‘ich mutlaq ko‘rsatkichlari nisbiy ko‘rsatkichlar bilan almashtirish zarur.

Statistik tadqiqot oldida qo‘yilgan maqsadga ko‘ra baza bo‘­lib, dinamika qatorlarining boshlang‘ich o‘rtacha yoki boshqa xil da­rajasi bo‘lishi mumkin. Boshlang‘ich davr darajasi baza qilib qa­bul qilinsa, qatordagi har bir keyingi davr darajasi boshlan­g‘ich davr darajasiga bo‘linib, foizda ifodalanadi va shu tariqa dina­mi­ka qatorlari bir xil asosga keltiriladi.

Dinamika qatorlarini ulash usuli orqali taqqoslama holga kel­tiriladi. Quyidagi jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida di­na­mi­ka qatorlarini yagona asosga keltirish va ulash usuli yor­da­mi­da taq­qoslama holga keltiramiz. Buni shartli shirkat xo‘­jali­gi­dagi g‘al­la ekin maydoni misolida ko‘rib chiqamiz.

12-jadval