O’zbekiston respublikasi buxoro davlat universiteti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI

EKONOMETRIKA fani bo’yicha

MUSTAQIL ISH

Mavzu: Additiv va multiplikativ ekonometrik modellarni tuzish.
Bajardi: 3-2 IQTIM 20 GURUH TALABASI
SHARIPOVA MADINA

Reja:
1. Vaqtli qatorlar to’g'risida umumiy tushuncha
2. Multiplikativ va additiv modellarning tarkibiy tuzilishi
3. Vaqtli qatorlarni tekislash usullari

1. 
   Vaqtli qatorlar to’g'risida umumiy tushuncha
   

Ma’lum ko’rsatkichni vaqt bo’yicha ketma-ket joylashtirilishi vaqtli qator deb ataladi. Tadqiq qilinayotgan o’zgaruvchining qiymatlari qator darajasi deb ataladi.

Vaqt qatorlari modellarda faqat bitta erkin o’zgaruvchi -vaqt bo’ladi va ular bir omilli modellardir. .
Vaqtli qatorlar ko'rsatkichning barqaror o'zgarishlariga va xususiy tasodiflar o'zgarishiga ega bo'ladi. Vaqtli qatorlardagi xususiy tasodiflami bartaraf etish va barqaror o’zgarishlarini aniqlash uchun ular u yoki bu usullar bilan taqqoslanadi. Taqqoslangan qatorlami haqiqiy qatorlar bilan taqqoslash, ayrim korxonalarni, tarmoq va milliy iqtisodiyotni rivojlantirishning ba’zi muhim xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Taqqoslangan va haqiqiy qiymat ko'rsatkichlarining farqi, taqqoslangan qatorlar joylashgan va kelajak rivojlanish ko'rsatkichlari qatorlari joylashishi mumkin bo'lgan chyegaralami aniqlash imkonini beradi.
Ko'pgina iqtisodiy tadqiqotlarda, ayniqsa vaqtli qatorlami tahlil qilish jarayonida nihoyatda chyegaralanib tanlash bo'yicha aniqliklami qayta ishlashga to'g'ri keladi. Shunday sharoitda tajribalar guruhini ta’riflash uchun qilingan har qanday urinish, mutloq rasmiy va sub’ektiv bo'ladi. Shuning uchun ko'pchilik hollarda hodisaning qandaydir bir tomonini ehtimol ta’riflash imkoniyatini aniqlash qiyin. Iqtisodiy vaqtli qator farq qiluvchi xususiyatlarini quyidagicha ko'rsatish mumkin:
a) berilgan sharoitda kuzatilayotgan jarayonni qayta kuzatish mumkin emas;
b) odatda kuzatilayotgan qatorlar, kuzatilayotgan tanlama hajmiga ko'ra juda chegaralangan bo'ladi.
Shuning natijasi o'laroq o'rganilayotgan hodisalarga ehtimollar nazariyasi bilan yondashishda hodisalar modelini statistik eksperimentlarda xayolan tasavvur etish, shuningdek, bazi bir ehtimollikni cheklab qo'yish lozim. Haqiqatdan ham statistik xulosalar baholashni tanlashga yoki ko‘rib chiqilayotgan umumiy model doirasida oldindan o'rganilgan nazariy mezon xususiyatiga asoslangan bo'ladi.

Iqtisodiy ko’rsatkichlardan tashkil topgan vaqtli qatorlarda quyidagi tarkibiy elementlar:trend,mavsumiy,tsiklik va tasodifiy komponentlarni aniqlash mumkin. Trend deb jarayondagi uzoq muddatli barqaror va takrorlanuvchi komponentga aytiladi. Masalan: vaqt oralig’ida maxsulotning sotish hajmining uzluksiz oshishi, maxsulot ishlab chiqarishning o’zgarishi va h.k.

Iqtisodiy jarayonlarning vaqtli qatorlar trendining atrofida doimiy tebranuvchi komponenta bo’lishi mumkin. Agar u davriy bo’lib yil davomida tebranib tursa uni mavsumiy tebranishlar deyiladi. Agar tebranish bir necha yil davomida davom etsa uni siklik tebranish deb ataymiz. Trend mavsumiy va siklik komponentlar doimiy bo’lsa ularni vaqtli qatorlarning tizimli komponenti deyiladi. Vaqtli qator doimo bu komponentlarga ega bo’lishi shart emas. Siklik tebranishlardan tashkil topgan ekonometrik modellarni additiv yoki multiplikativ shaklda yozish mumkin.
Vaqtli modellarga shuningdek ko’p miqdordagi murakkab additiv prognoz va avtoregression modellarni kiritish mumkin.
Ma’lum bir davrdagi turli ijtimoiy – iqtisodiy hodisalarni vaqt bo„yicha (dinamikada) xarakteristikalarini ifodalash va tahlili qilish uchun bu jarayonlarni xarakterlovchi ko„rsatkichlar va usullardan foydalaniladi.
Adabiyotlarda dinamik qator va vaqtli qator tushunchalaridan foydalaniladi. “Dinamik qatorlar” tushunchasi bir muncha tor ma‟noda – belgining o’sishga (pasayishga) ma‟lum bir tendentsiyasi bor bo„lgan, yo„naltirilgan o’zgarishi sifatida talqin etiladi. Vaqtli qator tushunchasi ostida albatta ma‟lum bir tendentsiyaga ega bo„lishi shart bo„lmagan, ya‟ni qandaydir ko„rsatkichni darajasini statistik ketma-ketligi ko„rinishida bo„lgan qatorlar darajasi tushuniladi.
Shunday qilib, “vaqtli qator”- bir muncha umumiy tushunchadir. Bunday qator qandaydir ko’rsatkichni ham dinamik, ham statsionar tashkil etuvchilar darajalari ketma-ketligini o’z ichiga oladi. Ammo adabiyotlarda ko’pincha “dinamik qator”, yoki “qator dinamikasi” termini qo’llaniladi.