Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

wazıypaları
Ekonomikalıq teoriyanıń hár qanday pán sıyaqlı óz predmeti bar. Bul pándi biliw ushın eń dáslep ol neni úyretiwin anıqlap alıw zárúr. Ekonomikalıq teoriya pán sıpatında payda bolǵannan baslap, búgingi kúnge shekem onıń predmetine hár qıylı táriyip berip kelingen. Ekonomika páni payda bolǵan waqıtları (XVII ásir) onı

politekonomiya (xojalıqtı júrgiziw haqqındaǵı pán) dep ataǵan, onıń predmeti tovar almasıw, yaǵnıy sawda-satlıq dep qaraǵan. XVIII ásirdiń aqırı hám XIX ásirdiń baslarında politekonomiya baylıqtı úyrenedi dep aytılǵan.

Marjinalizm aǵımınıń wákilleri politekonomiya tovarlar paydalılıǵın hám onı adamlar qalay qabıl etiwin úyreniwshi pán dep táriyiplegen. Bul aǵımnıń sońǵı iri wákili A.Marshalldıń jazıwınsha: “Politekonomiya yamasa ekonomika páni adamzat jámiyetiniń normal turmıslıq xızmetin izertleydi. Ol individual hám jámiyetlik háreketlerdiń sonday tarawın úyrenedi, ol jaqsı jasawdıń materiallıq tiykarın jaratıw menen tıǵız baylanısqan”¹. A.Marshalldıń pikirine muwapıq bul pán insannıń ekonomikalıq háreketlerin úyrenedi. Bul ideya házirgi waqıtta da tán alınadı. Batıstaǵı iri ekonomistler ekonomikalıq teoriya qanday pán degende, oǵan qısqa hám ápiwayı etip juwap beriwge bolmaydı dep esaplaydı. P.Samuelson² usınnan kelip shıǵıp, tómendegilerdi jazadı:

1. 
   Ekonomikalıq teoriya – almasıw, pullı kelisimler menen baylanıslı ekonomikalıq xızmet túrleri haqqındaǵı pán.
   
2. 
   Ekonomikalıq teoriya – hár qıylı tovarlardı (biyday, mal góshi, jollar, kishi kemeler) islep shıǵarıw maqsetinde adamlar tárepinen siyrek hám sheklengen ónimli resurslardan (jer, óndiriske mólsherlengen tovarlar, miynet, mashinalar, texnikalıq kelisimler) paydalanıwı haqqındaǵı pán.
   
3. 
   Ekonomikalıq teoriya – adamlardıń kúndelikli isbilermenlik xızmeti, adamlardıń tirishiligi ushın qarjı tabıwı hám onnan paydalanıwı haqqındaǵı pán ³.
   

Rossiyalı ekonimist alımlar I.K.Stankovskaya, I.A.Sterlecler avtorlıǵındaǵı “Ekonomicheskaya teoriya” oqıwlıǵında “Resurslardıń sheklengenlik xarakteri menen insannıń qálewi hám mútájlikleri ortasındaǵı qarama-qarsılıq barlıq ekonomikalıq mashqalalardıń tiykarın hám ol ekonomikalıq teoriyanıń predmetin anıqlaydı” ⁴, dep keltirilgen.
Ózbekstanlı economist alımlar Sh.Shodmonov, U.Ǵafurovlardıń avtorlıǵındaǵı “Iqtisodiyot nazariyasi” oqıwlıǵında bolsa, “Ekonomikalıq teoriya pániniń predmeti – ekonomikalıq resusrlardıń sheklengenligi sharayatında jámiyettiń sheksiz mútájliklerin qanaatlandırıw maqsetinde turmıslıq ónimlerdi hám xızmetlerdi islep shıǵarıw, bólistiriw, almasıw hám tutınıw processinde júzege keletuǵın ekonomikalıq qatnasıqlardı, jámiyetlik xojalıqtı nátiyjeli júrgiziwdiń nızam-qaǵıydaların úyreniwden ibarat”⁵, dep keltirilgen. Bunnan pánniń predmeti hár qıylı eken degen juwmaq shıqpaydı, ekonomistlerdiń hár biri pánniń predmetine hár tárepleme qatnas jasaw tiykarında túrlishe anıqlamalar bergen.
Házirgi waqıtta kópshilik ekonomistler ekonomikalıq teoriyanı sheklengen resurslar sharayatında ekonomikalıq xızmettiń tańlap alınıwı menen baylanıslı pá n dep qaraydı. Mine usınnan kelip shıǵıp bul pánniń predmetine tómendegishe anıqlama beriwimizge boladı.

Ekonomikalıq teoriyanıń predmeti (the subject of economic theory) – bul adamlardıń sheklengen ekonomikalıq resurslar sharayatında alternativ xojalıq júrgiziw tiykarında óz mútájligin qanaatlandırıwǵa qaratılǵan háreketleri, olardı belgilewshi ekonomikalıq sharayatlar esaplanadı.

Bul sharayatlar obektiv, yaǵnıy insan óz bilgeninshe onı ózgerte almaydı, biraq usı sharayattı bilgen halda óz xızmetin oǵan iykemlestirip shólkemlestiredi. Barlıq


¹ A.Marshall. Printsipı ekonomicheskoy nauki. M.: 1993, str. 5.
² P.Samuelson – AQSh alımı, Nobel sıylıǵı laureatı.
³ P.Samuelson. Ekonomika. Tom 1, M.: 1992, str. 7.
⁴ И.К.Станковская, И.А.Стрелец. Экономическая теория. Учебник. – М.: 2009. стр. 14.
⁵ Шодмонов Ш.Ш., Ғофуров У.В. Иқтисодиёт назарияси. Дарслик. – Т.: 2010. 30 бет.

adamlardıń anıq maqsetti gózlegen ekonomikalıq háreketleri óz-ara baylanısqan halda jámiyettiń ekonomikalıq turmısın payda etedi hám onı ekonomikalıq teoriya analizleydi.

Ekonomikalıq teoriya pán sıpatında bir qatar wazıypalardı orınlaydı. Olardan birinshisi – biliw wazıypası. Bunda teoriyanı úyreniw arqalı ekonomikalıq hádiyselerdiń ne ekenligi, olardı qanday jaǵdaydıń júzege shıǵarıwı, olar nege alıp keliwi anıqlap alınadı. Teoriya ekonomikanıń sırların úyretip, adamlardı olar menen tanıstıradı, olardıń bilim dárejesin arttıradı.
Ekonomikalıq teoriya pániniń ekinshi wazıypası - bul basqa ekonomikalıq pánler ushın teoriyalıq tiykar bolıp xızmet etiwi. Bul pán ulıwma teoriyalıq, yaǵnıy ekonomikaǵa tán bolǵan ulıwmalıq nızam-qaǵıydalardı úyrenedi. Sol tárepi boyınsha ol basqa jeke funkcional teoriyalardan, mısalı, finans teoriyası, pul teoriyası, statistika teoriyası, buxgalteriyalıq esap teoriyası sıyaqlı pánlerden ózgeshelenedi. Ekonomikalıq teoriya ulıwmalıq pán bolǵanlıqtan, ol tiykarlaǵan teoriyalıq nızam-qaǵıydalarǵa basqa ekonomikalıq pánler súyenedi.
Mısalı, teoriyada tiykarlap berilgen talap kategoriyasınıń analizine mikroekonomika, makroekonomika, marketing, kárxana ekonomikası, menedjment sıyaqlı pánler tiykarlanadı.
Ekonomikalıq teoriya pániniń úshinshi wazıypası – bul onıń ámeliyat (praktika) ushın ilimiy tiykar bolıp xızmet etiwi, oǵan ulıwmalıq tárizdegi usınıslar beriwi. Bul pán málim firmanıń xızmeti yamasa úy xojalıǵınıń qalay shólkemlestiriliwi haqqında usınıslar bermeydi. Onıń usınısları ulıwma ekonomikalıq xarakterge iye nızam - qaǵıydalarǵa qalay tiykarlanıwǵa tiyisli boladı. Bul usınıslar ekonomikalıq siyasattı jetilistiriwge qaratıladı. Olar mámlekettiń, firmalardıń, úy xojalıqlarınıń, xalıq aralıq ekonomikalıq birlespeler hám shólkemlerdiń siyasatına tiyisli boladı. Demek, teoriya praktika menen ekonomikalıq siyasat arqalı baylanısadı. Ekonomikalıq siyasatta ol yaki bul teoriyalıq ideyaǵa tiykarlanadı. Bunı tariyxıy maǵlıwmatlar menen tastıyıqlawımız múmkin. 1929-1933-jılları AQSh úlken ekonomikalıq kriziske ushırap, ekonomikalıq jaqtan júdá hálsiz bolıp qalǵan, onnan shıǵıw ushın sol waqıtta AQSh prezidenti F.Ruzvelttiń “Jańa kurs” dep atalǵan siyasatı ámelge asırılǵan. Bul siyasat krizisten shıǵıw ushın mámleket ekonomikaǵa aktiv aralasıwı zárúr degen ideyaǵa tiykarlanǵan. XX ásirdiń 70-jıllarınıń 2-yarımındaǵı krizisten shıǵıw ushın AQSh húkimeti prezidenti atı menen aytılǵan “Reygonomika” siyasatı tiykar etip alınǵan. Bul ekonomikanıń turaqlı ósip barıwın bazar kúshleri, bazar mexanizminiń ózi támiyinley aladı, sonlıqtan mámleket ekonomikanı erkin jiberip, óziniń ekonomikalıq xızmetin sheklewi kerek, degen teoriyalıq juwmaqqa tiykarlanǵan “Reygonomika” siyasatı AQSh ekonomikasın krizisten shıǵıp ósip ketiwin támiyinlegen.
Ekonomikalıq teoriya pániniń tórtinshi wazıypası - bul ideyalıq-tárbiyalıq wazıypa. Bul wazıypa sonnan ibarat, onıń járdeminde studentler, qánigeler hám ekonomika ilimin úyreniwshilerdiń ilimiy dúnya kóz-qarası qáliplestiriledi, milliy ǵárezsizlik ideyasın student jaslar sanasına sińdiredi, olardı xalıq mápleri jolında ekonomikanı rawajlandırıw, milliy ónimdi hám baylıqtı kóbeytiw, milliy puldıń qádirin arttırıw, mámleket xalqınıń turmıs dárejesin kóteriw ruwxında tárbiyalaydı. Ekonomikalıq teoriya student jaslarǵa materiallıq ónimlerdiń insan miynetiniń nátiyjesi ekenligin túsindirip, olardı miynet hámde sheklengen resurslardı únemlew ruwxında tárbiyalaydı.

2. Ekonomikalıq kategoriyalar hám ekonomikalıq nızamlar.

Teoriya ekonomikalıq hádiyseler, processler hám olardaǵı ózgerislerdi ekonomikalıq kategoriyalar járdeminde túsindirip beredi, yaǵnıy olardı analizlew hám túsindiriw arqalı óz predmetin úyrenedi.

Ekonomikalıq kategoriyalar (economic categories) – bul ekonomikanı úyreniwde qollanılatuǵın teoriyalıq túsinikler bolıp, olar real ekonomikalıq jaǵdaydıń ilimiy sáwlelelendiriliwi.

Teoriyada kategoriyalar 2 toparǵa bólinedi:

1.