|
Ekonomikalıq teoriya (economic theory) – ekonomikanıń nızam-qaǵıydaların hám rawajlanıw printsiplerin úyreniwshi ulıwma ekonomikalıq pánlerdiń toparına kiriwshi teoriyalıq pán. Ekonomikalıq teoriya shet mámleketlerde “Ekonomiks”, “Ekonomika” hám “Politekonomiya” atları menen, ǴMDA mámleketlerinde bolsa “Ekonomikalıq teoriya”, “Ekonomiks” atı menen júrgiziledi.
Ekonomikalıq teoriya pánin oqıtıwdan maqset studentlerge ekonomikalıq bilimniń teoriyalıq tiykarların, ekonomikanıń tiykarǵı túsinikleri hám kategoriyaların, ekonomikalıq nızamlar hám principlerdi úyretiw hámde olardı ámelge engiziw kónlikpesin payda etiwden ibarat.
Ekonomika túsinigi hám onıń baslı máselesi. Mútájliklerdiń mazmunı hám olardıń klassifikaciyalanıwı.
Ekonomikalıq teoriya pánin, onıń nızam-qaǵıydaların biliw ushın, eń dáslep, ekonomika hám onıń wazıypaları haqqında túsinikke iye bolıw lazım. Adamzat turmısı hám onıń insan sıpatında kamalǵa keliwi oǵada quramalı hám kóp qırlı mashqalalarǵa bay. Bul mashqalalar adamlardıń materiallıq ónimlerdi islep shıǵarıw,
xızmetler kórsetiw, ilim, mádeniyat, siyasat, ideologiya, etika, mámleketti basqarıw tarawlarındaǵı hám shańaraqtaǵı, sonday-aq basqa xızmet túrleriniń barǵan sayın kúsheyip, rawajlanıp hámde olardıń ózgerip barıwı nátiyjesinde júzege keledi. Uzaq dáwirler dawamında adamzat pikirin bánt etip kelgen ayırım máseleler búgingi kúnde ápiwayı haqıyqat hám ańsat biliw múmkin bolǵan nársege uqsap kórinedi.
Mısalı, búgin hámmege málim, adamlar jasawı, siyasat, dóretiwshilik, mádeniyat, ádebiyat, ilim, aǵartıwshılıq, bilimlendiriw menen shuǵıllanıwları ushın turmıslıq ónimlerdi tutınıwları kerek. Bunıń ushın bolsa azıq-awqat, kiyim-kenshek, turaq jay hám túrli xızmetlerden ibarat turmıslıq qurallar hám ónimler zárúr. Sonlıqtan hár bir adam, óziniń kúndelikli turmısında bir qansha mashqalalarǵa, yaǵnıy turmıslıq mútájlikleri – azıq-awqat, kiyim-kenshek, xojalıq buyımlarına iye bolıw, bilim alıw sıyaqlı mútájlikler ushın zárúr pul dáramatların qay jerden, neniń esabınan tabıw kerek degen mashqalalarǵa dus keledi.
Joqarıda ekonomika boyınsha keltirilgen pikirlerden kelip shıǵıp, ne sebepten ekonomistler ekonomikalıq resurslarǵa sheklengenlik kóz-qarasınan qarawın kóriw múmkin. Ekonomikalıq resurslardıń sheklengenligi insandaǵı qálegenshe tańlap alıw imkaniyatın sheklep, bizden bar bolǵan nárselerdi ǵana tańlap alıwdı talap etedi. Endi biz hámme nárseden qálegenshe paydalana almastan, bar bolǵan nárseler menen ǵana shekleniwimiz kerek ekenligin ańlatadı. “Hesh qashan qaqpanda esheyin nárse bolmaydı” degen ápiwayı naqıl ekonomikanıń ózegin quraydı. Aytayıq, siz qandayda ónimnen biypul paydalandıńız deyik, biraq tap sol ónimdi islep shıǵarǵan óndiriwshi oǵan qansha qarjı sarplaǵanın umıtpawımız kerek. Qandayda ápiwayı bolıp kóringen ónimdi islep shıǵarıw ushın da málim ólshemdegi jer maydanı, jumıs quralı, qol miyneti, jaratıwshańlıq talap etiledi. Joqarıdaǵı “esheyin nárse”nıń ornına óndiris ushın ketken ónim hám qol miynetin jumsap, basqa bir ónimdi islep shıǵarıw múmkin.
Sheklengen ekonomikalıq resurslardan ónimli paydalanıp, adamlardıń jasawı, insan sıpatında kamalǵa keliwi ushın zárúr bolǵan turmıslıq ónimlerdi islep shıǵarıw hám olardı tutınıwǵa jetkerip beriwge qaratılǵan, bir-biri menen baylanıslı háreket etetuǵın túrli xızmetlerdiń bir pútinligi ekonomikalıq xızmet dep ataladı.
Áyyemgi ekonomikalıq xızmettiń tiykarǵı forması úy xojalıǵı sheńberinde júz bergen. Sonlıqtan áyyemgi grek alımlarınıń (Ksenofont, Platon, Aristotel) miynetlerinde ekonomika (grekshe “oykos” - úy, “nomos” - nızam) – úy xojalıǵı hám onı júrgiziw nızamları dep túsindirilgen. Arab leksikonında “ekonomika” únemlilik mánisinde túsinilgen, sebebi islam dinine tiyisli ádebiyatlarda únemlilikke ayrıqsha itibar berilgen. Biraq házirgi dáwirde ekonomika keń mánisti ańlatıp, tek úy xojalıǵın júrgiziw yamasa únemlilik mánisin ańlatpaydı, al ekonomika (economy) – materiallıq hám materiallıq emes ónimlerdi islep shıǵarıw, olardı bólistiriw, almasıw hám tutınıwdı sáwlelendiriwshi jámiyetlik xojalıqtı ańlatadı.
Turmısta paydalanılatuǵın barlıq resurslarımız – pul qarjıları, tábiyiy baylıqlar, qánigeli jumıs kúshleri, óndiris ásbapları, tutınıw tovarları hámmesi sheklengen muǵdarda. Usı sheklengen ekonomikalıq resurslardan aqılǵa muwapıq paydalanıp, xalıqtıń toqtawsız, úzliksiz ósip barıwshı mútájliklerin qanaatlandırıw maqsetine erisiw, resurslar hám ónimlerdi tuwrı bólistiriw jolların tabıw ekonomikanıń tiykarǵı mazmunın quraydı.
Hár qanday ekonomikanıń turaqlı hám baslı máselesi mútájliklerdiń sheksizligi hám ekonomikalıq resurslardıń sheklengenliginen ibarat.
Ekonomikalıq resurslardıń sheklengenligi sharayatında jámiyet aǵzalarınıń sheksiz mútájliklerin qalayınsha tolıǵıraq qanaatlandırıp barıw máselesi ekonomikanıń tiykarǵı mashqalası esaplanadı.
Hár qanday ekonomikanıń aqırǵı maqseti mútájlikti qanaatlandırıw bo lar eken, olay bolsa, mútájliktiń ózi ne?
Insannıń jasawı hám kamalǵa keliwi, ulıwma insannıń rawajlanıwı ushın kerek bolǵan turmıslıq ónimlerge bolǵan zárúrlik ekonomikalıq teoriyada mútájlik dep ataladı.
Barlıq turmıslıq mútájlikler (ekonomikalıq, sociallıq, mádeniy, ruwxıy, siyasiy mútájlikler) ishinde social-ekonomikalıq mútájlikler ayrıqsha orın iyeleydi.
Social-ekonomikalıq mútájlikler – bul adamlardıń turmıs keshiriwi hám insan sıpatında kamalǵa keliwi hámde jámiyette málim bir dárejege iye bolıwı ushın zárúr bolǵan túrli ónimler, yaǵnıy barlıq ónim hám xızmetlerdiń kompleksi.
Mútájliklerdiń quramı oǵada túrlishe, biraq olardı iri eki toparǵa ajıratıwımız múmkin: 1) materiallıq ónimlerge bolǵan mútájlik. Azıq-awqat, kiyim-kenshik, turaq jay, úy ruzgershilik buyımları, kommunikaciya (transport hám baylanıs) quralları hám basqalarǵa bolǵan mútájlik – bul materiallıq mútájlik boladı; 2) túrli xızmetlerge bolǵan mútájlik. Buǵan bilimlendiriw, meditsinalıq járdem, fizikalıq tárbiya hám sport, dem alıw, turizm hám mádeniy xızmetlerge bolǵan mútájlik kiredi. Bul mútájlikler sociallıq mútájlikler dep ataladı. Insan ushın áhmiyetine qarap birinshi dárejeli hám ekinshi dárejeli mútájlikler boladı. Birinshi dárejeli mútájlik – bul materiallıq, birinshi gezekte qanaatlandırılatuǵın, eń zárúr bolǵan mútájlik esaplanadı, buǵan awqatlanıw, kiyiniw, turaq jayǵa iye bolıw sıyaqlı mútájlikler kiredi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
