|
Ekinshi dárejeli mútájlikler – bul kóbinese materiallıq emes yaǵnıy sociallıq mútájlikler boladı, buǵan bilim alıw, qánigeligin jetilistiriw, dem alıw, emleniw sıyaqlı mútájlikler kiredi.
Mútájlikler olardıń kimge tiyisli bolıwına qaray da ózgeshelenip, 4 túrge ajıratıladı: 1) individual, yaǵnıy jeke mútájlik. Bul ayırım adamnıń mútájligi; 2) toparlıq – korporativ mútájlik. Bul ayırım toparlarǵa, mısalı, jámáátlerge birlesken adamlardıń ulıwmalıq mútájligi; 3) aymaqlıq mútájlik. Bul ayırım aymaqlarda jasawshı adamlardıń birgeliktegi mútájligi; 4) ulıwma jámiyetlik mútájlik. Bul adamlardıń jámiyet kólemindegi hámme ushın ulıwmalıq bolǵan mútájligi. Bunı ulıwma milliy mútájlik dep te aytıw múmkin. Bul mútájlikler túrli dárejedegi mútájlikler bolıp, olardıń muǵdarı hám quramı da birdey emes.
Mútájlikler toqtawsız ósip baradı, usıǵan baylanıslı mútájlikler turaqlı sheksiz boladı, sebebi barǵan sayın jaqsı jasawǵa umtılmaǵan insan ulıwma bolmaydı. Adamlar hár qashan mútájliklerin múmkin bolǵansha tolıǵıraq qanaatlandırıwǵa umtıladı, bul bolsa ekonomikanı rawajlandırıwdı talap etedi. Demek, mútájlikler ekonomikanı háreketke keltiriwshi kúsh esaplanadı. Mútájliklerdiń sheksizligin mútájlikler-diń ósip barıw nızamı túsindirip beredi. Bul nızam ulıwma ekonomikalıq bolıp, barlıq waqıtta, barlıq jerde háreket etedi. Bul nızam burın da bolǵan, házir de bar, bunnan keyin de háreket etedi.
Mútájliklerdiń ósip barıw nızamı sonday nızam, oǵan muwapıq mútájlikler muǵdarı boyınsha kóbeyip baradı, quramı jańalanıp turadı, eski mútájlikler ornına jańası keledi, mútájliklerdiń ósiwi quramalı ámelge asırıladı.
Ekonomikaġa tiyisli bilimlerdiń qáliplesiwi hám rawajlanıwı
Ekonomikaǵa tiyisli bilimler antik dúnyanıń belgili alımları Ksenofont, Platon, Aristoteldiń miynetlerinde, sonday-aq, áyyemgi Mısr, Qıtay, Hindistan hám Orta Aziya alımlarınıń miynetlerinde qarap shıǵılǵan edi.
Biz uzaqqa barmastan mıń jıllar ótip bizge jetip kelgen Quranı Karimdi, hádiyslerdi, Qobusnamanı, Ibn Haldun miynetlerin, ullı babalarımız Abu Ali Ibn Sino, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxan Beruni, Alisher Nawayı, Mırza Uluǵbek miynetlerin oqır ekenbiz, olarda insannıń jasawı ushın tábiyat inam etken tayar ónimleri jeterli emesligi, dóretiwshilik miynet etiw kerekligi qayta -qayta uqtırılǵanlıǵına jáne bir márte isenemiz. Sonıń ishinde, arab alımı İbn Haldun Abdurahman Abu Zayd (1332-1406)tıń ekonomikalıq bilimlerdiń rawajlanıwındaǵı qosqan úlesi júdá úlken. Onıń 1370 -jılda jazılǵan “Kitap-ul-ibar” (“Ibratlı (úlgili) mısallar kitabı”) miynetinde dúnyada birinshi bolıp tovardıń eki qásiyetin – tutınıw qunı hám qunı túsiniklerin, ápiwayı hám quramalı miynetti, zárúrli hám qosımsha miynet hámde zárúrli hám qosımsha ónim túsiniklerin ajırata bildi. Sonday-aq, tovarlardı almasıw processinde, olardı bir-birine salıstırǵanda miynettiń teńlestiriwshi formada júzege shıǵıwı, yaǵnıy tovarda sáwlelengen miynettiń hám onıń paydalılıǵınıń esapqa alınıwı da keltirilgen.
Biraq Aristotelden baslap pútkil dúnyanıń, sonıń ishinde Orta Aziyanıń kóplegen alımları ekonomikanı izbe-izlik penen úyreniw tiykarında onıń kóplegen nızam-qaǵıydaların, túsiniklerin jaratıp bergen bolsa da, ele ekonomikalıq teoriya pán sıpatında qáliplespegen edi.
Ekonomikalıq bilimler áyyemgi dáwirlerden baslap payda bolǵanı menen, onıń haqıyqıy ilim sıpatında qáliplesiwi XVI-XVII ásirlerge tuwrı keledi.
Sol dáwirlerden baslap házirge shekem ekonomikalıq bilimler bir qansha rawajalanıw basqıshların ótti hám bunda hár qıylı aǵımlar júzege keldi. Ekonomikalıq bilimlerdiń rawajlanıwındaǵı eń dáslepki aǵım sıpatında “merkantilizm” aǵımın aytıwǵa boladı.
“Merkantilizm” (“merkante”) italiyansha sózden alınǵan bolıp, ol “sawda” degen mánisti ańlatadı. Bul aǵımnıń tiykarǵı ideyası hár qanday baylıqtıń deregi “sawda” dep esaplawdan ibarat.
Merkantilizmniń wákilleri sıpatında T.Men, Antuan Monkreten U.Stafford Kol`berlerdi aytıwǵa boladı.
Merkantilizm táliymatınıń ayrıqsha kózge kóringen táreptarlarınan biri Franciyalı Antuan Monkreten (1575-1622 jıllar) bolıp, onıń eń úlken xızmeti “siyasiy ekonomiya” terminin ilimge kirgizdi. Angliyalı merkantilistlerdiń táliymatların úyrene otırıp hám sol dáwirdegi Angliya ekonomikasınıń rawajlanǵanlıǵın kórip ol Franciyada milliy sanaattı rawajlandırıw hám mámleket xojalıǵın qáliplestiriwdiń táreptarı boldı. Usı maqsette ol 1615 -jılı “Siyasiy ekonomiya traktatı” miynetin jarattı. Basqa merkantilistler sıyaqlı Monkret`ende sırtqa tovar shıǵarıwdı qollap-quwatladı hám shetten tovarlardıń kirip keliwin sheklewdi kórsetti. Siyasiy ekonomiyanı jámiyetlik xojalıqtı rawajlandırıw nızamlıqları haqqındaǵı ilim sıpatında túsindirdi.
Merkantilistler ekonomikalıq teoriyanıń tiykarǵı wazıypası mámlekettiń ekonomikalıq siyasatına ámeliy usınıslar islep shıǵıwdan ibarat dep kórsetedi. Olardıń pikirinshe, ekonomikada unamlı sawda balansına erisiliwi ushın mámleket ekonomikaǵa aktiv aralasıwı, yaǵnıy milliy óndiris hám sawdanı óz qorǵawına alıwı zárúr dep esaplaydı.
Ekonomikalıq bilimlerdiń rawajlanıwındaǵı keyingi basqısh fiziokratlar aǵımı menen baylanıslı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
