Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Fiziokratlar (grekshe physis-tábiyat, kratos-ústemlik) aǵımı dáslep XVIII ásirde Franciyada júzege keldi. Merkantilistlik táliymattan ózgesheligi fiziokratl ar óz izertlewlerin sawda tarawında emes, al óndiris tarawında alıp bardı. Sebebi olar baylıqtıń deregi óndiriste ekenligin túsinedi. Biraq olar óndirislik sferanı tek ǵana awıl xojalıǵı menen sheklep qoydı. Bunıń tiykarǵı sebebi sol dáwirdegi Franciyadaǵı


awıl xojalıǵınıń rawajlanıw jaǵdayı boldı. Awıl xojalıǵın rawajlandırıw mámleketti awır jaǵdaydan alıp shıǵıwdıń tiykarǵı jolı dep esapladı. Olar sanaat miyneti hám sanaat ónimin itibarǵa almay qáteliklerge jol qoydı. Usınday qátelesiwlerine qaramastan, bul aǵım merkantilistlerge salıstırǵanda ilimge bir qádem jaqınlastı. Olar izertlew ob`ektin almasıw sferasınan óndiris sferasına alıp shıqtı. Fiziokratlar táliymatınıń tiykarın salıwshı bolǵan Fransua Kene (1694-1774) óziniń dúnyaǵa belgili “Ekonomikalıq keste” miynetin (1758-j.) jazdı hám onda fiziokratizm mektebiniń tiykarların jarattı. Onıń teoriyalıq hám siyasiy baǵdarlamasın táriyiplep berdi. Bul miynette F.Kene almasıwdıń ekvivalentlik táliymatın alǵa súrdi. Onıń pikirinshe almasıw yamasa sawda baylıq jaratpaydı, almasıw processinde teń muǵdarlı qunlardıń almasıwı júz beredi, tovarlardıń qunı bazarǵa kirmesten aldın payda boladı. F.Keneniń táliymatında sap (taza) ónim teoriyası oraylıq orındı iyeleydi. Onıń pikirinshe, jalpı jámiyetlik ónim hám óndiris shıǵınları ortasındaǵı parq sap ónim esaplanǵan. F.Kene sap ónim menen qosımsha qundı aljastırıp, ekewin bir nárse dep túsinedi.
Medicina iliminiń doktorı hám vrach sıpatında F.Kene jámiyetti organizm retinde alıp qaraydı hám onı salamat jáne kesel dep a jıratadı. Onıń pikirinshe salamat jámiyet teń salmaqlılıqta bolıwı lazım, buǵan erisiw ushın “puldı toplaw emes, al awıl xojalıǵın rawajlandırıw” kerek dep kórsetti.
Klassik siyasiy ekonomiya mektebiniń wákilleri bolǵan Adam Smit (1723- 1790), Ulyam Petti (1623-1687), David Rikardo (1772 -1823) sıyaqlı ataqlı ekonomist alımlar baylıq tek ǵana awıl xojalıǵında emes, al sonıń menen birge sanaat, transport, qurılıs hám basqa xızmet kórsetiw tarawlarında da dóretiliwin dáliyillep berdi hám baylıqtıń anası jer, atası miynet, degen qatań ilimiy juwmaqqa keldi. Bul oyshıllar Angliyada kúshli ekonomikalıq, sociallıq hám siyasiy ózgerisler bolıp atırǵan dáwirde jasadı hám ózleriniń ekonomikalıq táliymatlarında usı ózgerislerdi esapqa aldı. Olar tárepinen jaratılǵan tá liymat Angliya klassik siyasiy ekonomiyasınıń tiykarı boldı. A.Smit, K.Marks hám Dj.Keyns penen bir qatarda dúnyadaǵı ullı úsh ekonomistlerdiń biri esaplanadı. Sonı aytıw kerek, A.Smittiń “kózge kórinbes qol” printsipi házirgi kúnde júdá kóp tilge alınbaqta. Ol óziniń “Xalıqlar baylıǵınıń tábiyatı hám sebepleri haqqında izertlew” (1776-j.) atlı kitabında insandı aktivlestiretuǵın tiykarǵı kúsh jeke máp, dep kórsetedi. İnsan óziniń jeke mápin ámelge asırıwǵa, yaǵnıy payda alıwǵa umtılıp, miynet bóliniwshiligi sharayatında qandayda tovar yamasa xızmet túrin dóretedi, olardı basqalarǵa jetkerip beredi, óz kapitalın kóbeytedi hám sol umtılıwda ózi bilmegen halda jámiyetlik rawajlanıwǵa úles qosadı, dep túsindiredi. Ol kapital, miynet, tovar, jumıs kúshi hám basqa resurslardıń erkin háreketin támiyinlew printsipin alǵa súredi.
XIX ásirdiń aqırǵı shereginen ekonomikalıq teoriyanıń jańa baǵdarı “ekonomiks” júzege kele basladı. Dáslep, sonı aytıp ótiw kerek, bul baǵdar klassik ilimiy baǵdardıń tiykarǵı belgilerine iye edi. Birinshiden, usı baǵdar izertlewshileri ekonomikanı izertlewde biliw usıllarınıń keń sheńberine tiykarlanadı. Olar birinshi bolıp xojalıq processleriniń muǵdarlı óz-ara baylanısların anıqlawda matematikalıq usıllardan, ekonomikalıq psixologiya usıllarınan paydalandı. Ekinshiden “ekonomiks” wákilleri ekonomikalıq teoriyanıń predmeti sıpatında insanlar ortasındaǵı shólkemlestiriwshilik-ekonomikalıq qatnasıqlardı qaradı (klassiklerde jámiyetlik-ekonomikalıq qatnasıqlar). Ónimlerdiń sheńberli aylanısında tiykarǵı hám belgilewshi bolıp bazarǵa tán almasıw kelisimleri tán alındı.
Ekonomikalıq teoriya predmetiniń jańasha talqılanıwı xojalıq júrgiziwdiń bazar sisteması haqqındaǵı marjinalizm dep atalǵan bir pútin táliymatqa alıp keldi. Ol inglis sózinen alınǵan bolıp, aqırǵı, qosılǵan degen mánisti beredi. Onıń tiykarın


salıwshılar Avstriya ekonomikalıq mektebiniń wákilleri Karl Menger, Fridrix fon Vizer, Bem-Baverk hám basqalar bolıp, olar tárepinen qosılǵan tovar paydalılıǵınıń, qosılǵan miynet yamasa resurs ónimdarlıǵınıń páseyip barıw nızamı degen teoriyalar islep shıǵıldı. Marjinalizm teoriyası anıq alınǵan tovarǵa bolǵan talap hám onıń bahası ortasındaǵı baylanıs hám óz-ara tásirin analizlewde keń qollanıladı.
Ekonomikalıq teoriyanıń jańa baǵdarı neoklassik, yaǵnıy jańa klassik dep at aldı. Bul teoriyanıń jańa iri wákillerinen biri A.Marshall (1842-1924) bolıp, ol ekonomikalıq processlerdiń funktsional baylanısıwı hám funktsional salıstırmaların islep shıǵıwǵa háreket etken hám bazar teńsalmaqlıǵın hámde bahanı anıqlawshı faktorlar talap hám usınıstan ibarat dep qaraǵan. Bul teoriyalıq baǵdardıń wákillerinen biri shveytsariyalı ekonomist Leon Valras bolıp, ol ulıwma ekonomikalıq teńsalmaqlıq modeliniń tochkasın islep shıǵıwǵa háreket etken.
1936-jılda inglis ekonomisti Djon Meynard Keyns (1883-1946) óziniń “Bántlilik, procent hám puldıń ulıwmalıq teoriyası” atlı kitabında makroekonomikalıq kórsetkishler: milliy dáramat, kapital qárejetler, tutınıw hám toplawdıń eń maqsetke muwapıq tárizde qáliplesiwi ekonomikalıq rawajlanıwdıń áhmiyetli faktorı dep kórsetedi. Keyns táliymatı, yaǵnıy keynsshilik mektebiniń tásirinde ekonomikada makroekonomikalıq analiz jolǵa qoyıldı. Ol mámlekettiń ekonomikanı basqarıwda aktiv qatnasıwı zárúrligin dálilleydi.
Házirgi zaman ekonomikalıq teoriyasınıń áhmiyetli baǵdarlarınan biri monetarizm dep ataladı. Eger Keyns teoriyasınıń islep shıǵılıwında oraylıq mashqala jumıssızlıq bolǵan bolsa, monetarizm teoriyasınıń tiykarǵı mashqalası óndiris kóleminiń páseyip barıw sharayatında inflyaciyanıń júzege keliwi esaplanadı. Usı jaǵday stagflyaciya dep ataldı. Monetarizm mektebiniń tiykarın salıwshı Milton Fridmen bolıp, onıń ekonomikalıq teoriyaǵa qosqan úlesi pul teoriyasın jańa mazmun menen bayıttı. Monetaristler tovar islep shıǵarıw processine puldıń qayta tásir etiw mexanizmin, pul qatnasıqları hám monetar siyasattıń ekonomikanıń rawajlanıwına tásirin tereń izertledi. Monetarizm pul-kredit qatnasıqları járdeminde ekonomikanı tártipke salıwda ózine tán qatnas jasawdı júzege keltirgen teoriya esaplanadı.
Házirgi waqıtta marjinalizm, monetarizm, keynsshilik hám basqa bir qatar baǵdardaǵı ekonomikalıq teoriyalardıń jıyındısı “Ekonomiks” atamasındaǵı kitapta birlesken bolıp, ol AQSh, Angliya hám basqa bir qatar mámleketlerde oqıwlıq sıpatında oqıtıladı. Rus tiline awdarma islenip, bizge málim bolǵan P.Samuelson, R.Makkonnell hám L.Bryulardıń kitapları onıń úlgileri esaplanadı.
Házirgi waqıtta bul baǵdardaǵı pán bizde hám basqa bir qatar ĠMDA mámleketlerinde “Ekonomikalıq teoriya” dep atala basladı.

2. lekciyanıń jobası:

1. 
   Ekonomikalıq teoriy pániniń predmeti hám ilim sıpatında atqaratuġın wazıypaları.
   
2. 
   Ekonomikalıq kategoriyalar hám ekonomikalıq nızamlar.
   
3. 
   Ekonomikalıq processlerdi úyreniw usılları
   

1. Ekonomikalıq teoriy pániniń predmeti hám ilim sıpatında atqaratuġın