Davlat shakllari

Federativ tuzum o‘z asoslariga ega ekanligani ta’kidlash zarur. Bu asoslarsiz u yo «qog‘ozda» qolib ketadi yoki «soxta federatsiya»ga aylanib, mamlakatni parchalanish, zaiflashuvga olib keladi hamda adoqsiz ichki nizolar, to‘ntarishlar, fuqarolik urushlari va fitnalarga yo‘l ochadi.
Federativ tuzumning birinchi asosi - ikki yoki bir necha mustaqil davlatning mavjud bo‘lishidan iborat. Agar bular bo‘lmasa, hech qanaqangi federatsiya haqida gap ham bo‘lishi mumkin emas. Federatsiyaga kiruvchi har bir davlat yo butunlay mustaqil bo‘lishi yoki jilla bo‘lmaganda o‘z mustaqilligini e’lon qilib, uni amalga oshirish uchun kurashni boshlashi kerak. I.Ilin to‘g‘ri ta’kidlaganidek, «ularning har biri o‘z ichida mustahkam hokimiyat, birlik va huquq-tartibotga ega bo‘lgan jipslashgan davlat jamoasi bo‘lmog‘i darkor. Siyosiy beqiyofalar, ko‘chmanchi qum sahrolari, qalbaki «davlat sifatlar», (hushi joyiga kelmaydigan jinnilardek) hamisha ezilgan, darg‘azab holatdagi jamoalar federatsiyani tashkil etolmaydi: zero, ular shakl-shamoyilsiz, mas’uliyatsiz, hushi joyiga kelmaydigan, davlat shartnomasini tuzishni ham, unga rioya qilishni ham uddalay olmaydigan mavhum mubham narsalardir»1.
Ikkinchi asos - davlatlar nisbatan uncha katta bo‘lmasligi kerak. YA’ni yangi tashkil topgan davlat hayotiy-siyosiy ma’noga ega bo‘lsin. Jahonda ma’lum bo‘lgan federatsiyalar ichida kichkina Shveytsariya uchun federatsiyaga birlashish eng oson kechgandi, ulkan Qo‘shma Shtatlar uchun bu jarayon mashaqqatli kechgan. Lekin, shunga qaramay, hatto Shveytsariya ham yangi «kantonlar»ni qabul qilishdan qat’iyan bosh tortib kelmoqda. Qo‘shma Shtatlar esa, o‘z tarkibiga Kanadaning kirishiga hech rozi bo‘lmayapti. «Shunday hududiy etnik va xo‘jalik miqyoslari mavjudki, - deb yozadi I.Ilin, - bunday miqyoslarda federativ shakl butunlay foydasiz: u tartibni, hayot va xo‘jalik xavfsizligini yengallashtirish o‘rniga uni bema’nilarcha qiyinlashtiradi. Aynan shuning uchun ham bironta jiddiy va tajribali siyosatchi SHo‘rolarning go‘yo «federativ tuzum»ni amalga oshirayotganiga hech qachon ishona olmagan. Shuning uchun ham «butun jahon sovet ittifoqi» so‘zlari bir vaqtning o‘zida ham yuridik ahmoqlik, ham siyosiy aldamchilik bo‘lib yangraydi».