Davlat shakllari

Uchinchi asos shundan iboratki, shartlashayotgan davlatlar bir-birlariga haqiqatan ham strategik, ham xo‘jalik, ham siyosiy jihatdan aniq ehtiyoj sezishi zarur. Aks holda federatsiya tarkib topmaydi ham, o‘zini saqlab qololmaydi ham. Umuman, federatsiya o‘ylab topilmaydi. O‘zidan-o‘zi paydo bo‘lib qolmaydi - u jonli mavjudot singari o‘sib-ulgayadi. Lekin bu ham kam - xalqaro bu ehtiyojni tushunib yetishlari, uning foydasini e’tirof etishlari va shu birlashuvni ixtiyor qilishlari darkor.
Kichik davlatlar bir-birlarisiz yashay olmagan, lekin ularning buni tan olishni istamaganligi, birlashishni uddalay olmay, fuqarolik urushlari yoxud istilolardan halokatga uchragan misollar tarixda ko‘p topiladi (Rus knyazliklari). Shuningdek, boshqalar bilan shartnoma asosida birlashishga yo‘l topolmay, qirilib ketgan xalqlar haqida ham tarix shohidlik beradi.
Federativ tuzumning to‘rtinchi asosi shundaki, xalqda o‘z burchini anglash hissi tarbiyalangan, majburiyatlar va shartnomalarga xolis va sadoqat bilan qarash, o‘z sha’ni va qadr-qimmatini bilish, davlat sifatida o‘zini o‘zi boshqara olish qobiliyati shu xalqqa xos fazilatlar bo‘lgan joydagana bunday federatsiyani tuzish mumkin. Davlatlar ittifoqi sadoqatga asoslanib, abadiyatga tuziladi. Bu ittifoq «ixtiyoriy chiqib ketishlar», xiyonatni tan olmaydi, siyosiy shuhratparastlik, buyuklik vasvasasi hamda boshqa xalqlarga nafrat bilan qarash kasalligiga mubtalo bo‘lgan xalqlar o‘rtasida bunday ittifoqning bo‘lishi mumkin emas. Davlatlarning shu tarzdagi ittifoqi uzoq yashay olmaydi - u yo unitar davlat shakliga almashadi yoki o‘zining barcha ishtirokchilarini xarob qilib, o‘zi ham halokatga uchraydi.
Nihoyat, xalqqa (yoki xalqdarga) kelishish sanati yoki siyosiy murosa iste’dodi hadya etilgan joyda federatsiya vujudga kelishi mumkin.
Kelishish san’ati iroda intizomini, umumiy ish uchun vatanparvarlik sadoqatini talab qiladi. Siyosiy murosa qobiliyati ikir-chikirlarni orqaga surib, asosiy masalalarda birlashishga erishishdan iborat. Xalqda bunday fazilatlar asrlar davomida tarbiyalanib boradi. Federatsiya asoslari shulardan iborat. Faqat ularni chuqur bilib va anglab olgandan keyingina, bizning fikrimizcha, federatsiya singari murakkab siyosiy hodisa haqida bahs yuritish mumkin.
Shunday qilib, federatsiya o‘z tarkibidagi subyektlari davlat mustaqilligiga ega bo‘lgan murakkab davlatdir. Hozirgi vaqtda yuridik adabiyotlarda ittifoq va muxtoriyat ko‘rinishlari tilga olinishini ham qayd etish joiz.
Federatsiyada hokimiyat idoralarining ikkk tizimi amal qiladi: federal darajada va federatsiya subyektlari darajasida. Federal darajada prezident,parlament, hukumat bo‘lishi mumkin, federatsiya subyektlari darajasida ham shunday bo‘lishi mumkin.