Davlat shakllari

Konfederatsiya davlati.
Konfederatsiya davlatlarning shunday ittifoqidan iboratki, u qat’iy muayyan maqsadlar (siyosiy, harbiy, iqtisodiy maqsadlar) yo‘lida shartnoma yoki bitim asosida tuziladi hamda muvaqqat xarakterga ega bo‘ladi. Konfederatsiya keyinchalik yo federatsiyaga (AQSH, Shveytsariya singari) o‘sib, birlashadi yoxud (Avstro-Vengriya kabi) tarqalib ketadi.
Konfederatsiyada yagona hudud, yagona fuqarolik bo‘lmaydi. Har bir davlat – xalqaro huquqning teng huquqli subyektidir.
Konfederatsiya belgilari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:

• 
  konfederatsiya – muayyan maqsadlarga erishish uchun birlashgan mustaqil davlatlar ittifoqidir;
  
• 
  konfederatsiya – mustahkam bo‘lmagan tuzilma;
  
• 
  yagona hududning yo‘qligi (konfederatsiya uning a’zolari bo‘lgan davlatlar hududidan tashkil topadi);
  
• 
  yagona fuqarolikning bo‘lmasligi;
  
• 
  konfederatsiya subyektlari undan erkin chiqish huquqiga egadirlar;
  
• 
  konfederatsiya subyektlari ittifoq hokimiyati qonun xujjatlarini nullifikatsiya (e’tirof etmaslik yoki qo‘llamaslik) huquqiga egadirlar;
  
• 
  konfederatsiya vakolatiga uncha ko‘p bo‘lmagan (urush va tinchlik, xalqaro siyosat va h. k.) masalalarin hal etish kiradi;
  
• 
  konfederatsiya budjeti uning a’zolarining ixtiyoriy badallaridan tashkil topadi.
  

Konfederatsiya misoli sifatida 1848 yilgacha bo‘lgan Shveytsariyani, hozir esa Yevropaning 15 davlatini birlashtirgan Yevropa ittifoqini keltirish mumkin.
Konfederatsiyani tashkil etuvchi davlatlar xalqaro huquqiy munosabatlar subyektlari sifatida sakdanib qolib, o‘z fuqaroliklari bo‘lishida, hokimiyat organlari tizimini boshqarishda, sudlov organlariga egalik qilishda davom etadilar. Ular hokimiyatni mustaqil boshqarib, o‘z konstitutsiyalariga ega bo‘ladilar. Shuning uchun konfederatsiya darajasida qabul qilinadigan xujjatlar shu konfederatsiyaga kiruvchi davlatlar oliy organlari tomonidan ma’kullanishi shart. Konfederatsiya a’zolari o‘z mustaqyl daromad manbalariga ega bo‘lib, uning bir qismini konfederatsiya budjetiga o‘tkazishlari mumkin. Konfederatsiya armiyasi mazkur konfederatsiya a’zolari bo‘lgan davlatlar harbiy qismlaridan tashkil topadi va ularning qarorlari asosida konfederatsiya qo‘mondonligi ixtiyoriga yuboriladi.
Umuman, ta’kidlash lozimki, davlat hokimiyati tuzilishi biz yuqorida ko‘rsatib o‘tgan shakllardangina iborat, deb o‘ylash noto‘g‘ri bo‘lurdi. Dunyo davlatlararo birlashish va oshkora xukuqiy ittifoqlarning ko‘plab shakllari (shaxsiy va haqiqiy uniya1, vassallik, syuzerenitet2, millatlar va davlatlar hamdo‘stligi, davlatlar hamjamiyati)ni, dominionlar va metropoliyalar, savdo ittifoqlari, harbiy bloklar munosabatlari va hokazolarni ko‘p ko‘rgan. Biroq, bular endi davlatlararo birlashmalarga kiradi.
Bundan tashqari tantanali ravishda e’lon qilingan federatsiya aslida unitar davlat bo‘lib chiqqan holatlar ma’lum. «SHo‘ro xalqlari milliy sotsialistik davlatchiliganing oliy shakli»16 hisoblangan sho‘ro federatsiyasi bilan xuddi shunday bo‘lgandi.
SHo‘ro sotsialistik ittifoqdosh respublikalari SSSR Konstitutsiyasida mustahkamlangan ixtiyoriy birlashuv asosida yagona ittifoq davlati sifatida SSSRga kiradilar, deb hisoblanardi. SSSR Ittifoqini tuzish haqidagi shartnoma (1922 yil) bu birlashuvning huquqiy asosi bo‘lgandi. Biroq, bu faqat qog‘ozdagina shunday, ya’ni yuristlar tili bilan aytganda, de jure bo‘lib, amaldagi siyosat - de jure markazdan turib amalga oshirilishi davom etavergan. Shunga o‘xshash holatni Rossiyada hozir ham kuzatish mumkin. Chunonchi, bu yerda ijroiya hokimiyati rahbarlarini saylash - shahar va viloyatlar ma’muriyatlari boshliqlarini mamlakat prezidenti tomonidan tayinlanishi bilan qo‘shib olib boriladi. Lekin joylardagi oliy mansabdor shaxslarni poytaxtdan turib tayinlash va ularning vakolatlarini belgilab berish federatsiya emas, unitar davlatning alomatidir. Bundan tashqari Rossiya oldingi xatolarining ham jazosini tortmokda. Axir sobiq Ittifoq davlat-hududiy chegaralanishi davrida millatlar manfaatlari hisobga olinmay yaratilgandi. O‘sha vaqtlarda boshqacha bo‘lishi ham mumkin emasdi. Zero, millatga mansublik qandaydir ikkinchi darajali, asta-sekin barham topib ketadigan tushuncha deb qaralardi. Faqat birgana «millat» - yagona sho‘ro xalqigina yashashga haqli edi. Biroq, tarix hamma narsani joy-joyiga qo‘yishi yana bir bor o‘z isbotini topdi: bunday davlat, to‘g‘rirog‘i, davlat tuzilishining bu shakli o‘limga mahkum bo‘ldi.
Insoniyat uchun eng muxim sabokdardan biri shundan iboratki, davlat tuzilishining har qanday shaklida ham markaz bilan hududiy joylar o‘rtasida vakolatlar har qanday milliy-etnik mojarolarning kelib chiqish ehtimolini qariyb yo‘q darajaga olib boradigan omillarni yaratish imkonini beradigan tarzda taqsimlanishi darkor. Buni albatta yodda tutish lozim. Chechenistondagi voqealar buning yorqin dalilidir