Davlat shakllari

birinchisi - beistisno federatsiya vakolati tamoyili, faqat federatsiya qaror qabul qilishi va me’yoriy hujjatlar chiqarishi mumkin bo‘lgan masalalarni aniq belgilashdan iborat. Qolgan barcha masalalarni hal etish federatsiya subyektlari vakolatiga kiradi;
ikkinchi tamoyil - ham federatsiya, ham federatsiya subyektlari hamkorlikda hal etadigan, ya’ni bir xil vakolatga ega bo‘lgan masalalar ro‘yxatini belgilash tamoyili;
uchinchisi -uch sohaviy vakolatlar tamoyili. U (federatsiya subyektlari) shtatlar, respublikalar, yerlar, kantonlar bo‘yicha federal vakolatlarni hamda federatsiyaning o‘zi va federatsiya subyektlarining birgalikda hal qilish huquqini beruvchi vakolatlarni belgalashni ko‘zda tutadi.
Ba’zi federativ davlatlar (masalan, Rossiya) amaliyotida vakolatlarni taqsimlashning shu vakolatlarni ixtiyoriy topshirish usuli ham paydo bo‘lganligiga e’tiboringizni qaratishni istardik. Bu qoida federatsiya subyektining markazga qat’iy tobeligi masalasini ancha yumshatadi hamda vakolatlarni taqsimlash tamoyilining ixtiyoriyligadan dalolat beradi. Bu o‘z navbatida an’anaviy federatsiya subyektlaridan ko‘proq mustaqilliga bilan, vakolatlarning markazlashtirilgan taqsimoti o‘rniga ularning ixtiyoriy taqdim etilishi bilan ajralib turadigan «birlashgan a’zolik» tushunchasini dunyoga keltirdi.
Millatning o‘z taqdirini o‘zi belgalash, ya’ni federatsiya tarkibidan chiqish huquqi federatsiyaning eng murakkab masalalaridan biridir. Turli federatsiyalar konstitutsiyalari tahlili ularning birontasida ushbu tamoyil qonuniy mustahkamlab qo‘yilmaganini ko‘rsatdi. Faqat sobiq SSSR Konstitutsiyasi bundan mustasno bo‘lib, u ham aslida quruq bayonotdan nariga o‘tmagandi. Zero, unda mazkur huquqni amalga oshirish omillari ko‘rsatib berilmagandi.
Bunday qilinishining o‘z asoslari bor. Federatsiya subyektlari o‘rtasidagi munosabatlar odatda chambarchas bog‘lanib ketgan bo‘ladi. Xo‘jalik aloqalarining kooperatsiyalashuvi, moliyaviy mablaglarning federatsiyaning bir subyektidan ikkinchisiga oqib o‘tishi odatiy bo‘lib qoladi. Shuning uchun ham federatsiya subyektining bir tomonlama ittifokdan chiqish haqidaga xohish-irodasi boshqa barcha a’zolarga ma’kul kelmasligi mumkin. Binobarin, butun federatsiyadan to‘liq ruxsat olishga to‘g‘ri keladi. Boshqacha aytganda, millatlarning o‘z taqdirlarini o‘zlari belgalashlari huquqi tamoyili davlatning bir butunligiga rahna solmasligi kerak.
Yuqorida ittifoq yoki muxtoriy (avtonom) federatsiyalar bo‘lishi mumkinligini eslatgandik. Endi ular o‘rtasidaga farqlarni asoslashga harakat qilamiz. Buni «sho‘ro» federatsiyasi misolida yaqqol kuzatish mumkin. Sobiq Ittifoq tarkibi federatsiyaning ikki turi - ittifokdosh respublikalarni birlashtirgan (ya’ni ittifoq) federatsiya hamda muxtoriyatga asoslangan (ya’ni muxtoriy) federatsiyadan iborat bo‘lganligi ma’lum. Ularning birinchisiga suveren (aslida qog‘ozda) davlatlardan tashkil topgan Sovet Ittifoqi misol bo‘la oladi. Ikkinchisiga esa, RSFSR misol bo‘lib, uning tarkibiga 16 muxtor reyepublika, 5 muxtor viloyat va 10 muxtor okrug kirgan. Lekin ittifoq federatsiyasining muxtoriyatdan farqi shu bilan cheklanib qolmasdi. SHo‘ro federatsiyasining ikki turi o‘rtasidagi farq, shuningdek, ular davlat hokimiyati organlarining tuzilishidagi o‘ziga xos xususiyatlarda ham o‘z ifodasini topgan. Chunonchi, SSSR Oliy Kengashi ikki palatadan iborat edi. RSFSR Oliy Kengashi muxtoriyatga asoslangan federatsiyaning oliy organi sifatida yolg‘iz bir palatadan iborat qilib tuzilgandi. Bundan tashkdri, ittifoqdosh respublika federatsiyadan chiqish huquqiga ega bo‘lib, na muxtor respublika va na muxtor viloyat bunday huquqqa ega emasdi.
Hozirgi vaqtda Rossiya, AQSH, Braziliya, Hindiston federativ davlatlar sifatida mavjud. Odatda, federatsiya normativ shartnoma asosida (1922 yili SSSRning tashkil topishi) yoxud konstitutsiya qabul qilinishi asosida vujudga keladi (AQSH, 1787 yil)1.