Davlat shakllari

Davlat shakllari
Reja:

1. 
   Davlat shakllari tushunchasi.
   
2. 
   Davlatning tuzilish shakli tushunchasi va uning mohiyati
   

A) Unitar davlat.
B) Federativ davlat.
S) Konfederativ davlat.


Davlat tuzilish shakli
Respublikamizda demokratik xuquqiy davlat barpo etish va adolatli fuqarolik jamiyatini qaror toptirish jarayoni ayni vaqtda jadallik bilan amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda yuz berayotgan jamiyatimizdagi o‘zgarishlar bizni ko‘pchilik tushunchalar, atamalarni qaytadan idrok etishimizga va hatto qadriyatlarni qayta baxolash bilan shug‘ullanishga undamoqda. Boshqacha bo‘lishi ham mumkin emas. Zero, davlat va huquq nazariyasi sobiq ittifoq sharoitida ma’muriy buyruqbozlik tizimining g‘oyaviy asosi va ximoyachisi vazifasini bajarganligi sababli, u albatta, qayta idrok etilishiga muxtojdir. Bundan tashqari, bugungi kundagi jamiyatimiz taraqqiyotiga xos yangiliklar, davlat va huquq tushunchasi, ularning moxiyati, tasnifi, vazifalarini yangicha talqinda tubdan qayta ko‘rib chiqishni zamon taqozo etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi chuqur ijtimoiy-siyosiy isloxotlar davrini boshidan kechirmokda: mamlakat iktisodiyoti bozor munosabatlariga o‘tmoqda; jamiyatda umuminsoniy kadriyatlar borgan sari ko‘proq, karor topmokda; shaxs huquqlari va erkinliklarini, sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilish davlatning burchiga aylanmokda.
Har bir talaba davlat va huquq nazariyasi fanini to‘la va chuqur o‘rganib olsa, uning umumiy darajasi, huquqiy ongi, atrofda kechayotgan siyosiy jarayonlarni tushunish layoqati talab darajasida buladi. Chunki bu fan, talabaga nafaqat yuridik bilimlar beribgina qolmay, balki uning huquqiy madaniyati, huquqiy ongini xamda huqukiy tafakkurini shakllantirishga ilmiy informatik baza bo‘lib xisoblanadi. Bundan tashqari davlat va huquq nazariyasi fanining asosiy tushunchalarini yaxshi o‘zlashtirish asosida talabada siyosiy madaniyat, siyosiy ong va siyosiy tafakkur shakllanishi xam shubxasizdir, chunki davlat-huquqiy hodisalar ayni paytda siyosiy-ijtimoiy hodisalardir. Oddiyroq qilib aytadigan bo‘lsak, davlat-huquqiy hodisalar siyosat bilan bog‘liqdir. Bo‘lajak yurist uchun esa huquqiy va siyosiy madaniyat, tafakkurning kasbiy shakllanishida bag‘oyat katta ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun ham, mening fikrimcha bakalavriatning birinchi kursida davlat va huquq nazariyasini chuqur o‘rganish o‘ta muhimdir. Mana shu yuqorida aytilgan fikrlar mening davlat va huquq nazariyasi fanidan kurs ishi yozishimga sabab bo‘ldi. Davlat va huquq nazariyasi o‘quv kursi mavzulari ichidan men davlat boshqaruv shakli mavzusini tanladim. Chunki, davlatni tushunishda tuzilish shakli alohida ahamiyatga ega. Zero, tuzilish shakli davlat yuli bilan uyushgan jamiyatda davlat qanday xajmda ekanligini aniqlashtirib beradi. Davlat tuzilish shakli insoniyatni qadimdan kiziqtirib kelgan muammolardan biri hisoblanadi. Ushbu muammolar umuman davlat shakllari, jumladan, davlat tuzilish shakli masalasi meni juda qiziqtiradi. Yurtboshimiz aytganlaridek: «Har bir davlat - betakror ijtimoiy hodisadir. U har qaysi xalq tarixiy va ma’naviy taraqqiyotining xosilasidir...» har bir davlat shaklida shu davlatning tarixi, an’anlari, mentaliteti o‘zining ifodasini topadi. Ayni paytda har bir kishilik jamiyati taraqqiyotidagi ijtimoiy - iktisodiy bosqichlar o‘ziga xos davlat shakllarini maydonga chiqaradi. Shu sababli davlat shakllari, jumladan tuzilish shakli, ya’ni unitar, federativ, konfederativ – shakllarining har biri uziga xos xususiyatga ega bo‘lib, ularni o‘rganish taqqoslash qiziqarli jarayondir.
Davlat demokratiya sharoitida ijtimoiy qarama – qarshiliklarni zo‘ravonlik va bostirish yo‘li bilan emas, balki ijtimoiy kelishish yo‘li bilan hal etish, fuqarolik jamiyatini shakllantirishdagi eng asosiy ustun vazifasini o‘tovchi vositaga aylanib bormoqda. Zero, davlatimizda adolatli fuqarolik jamiyatini qaror toptirish maqsadi e’lon qilingan.
“Biz uchun fuqarolik jamiyati – ijtimoiy makon. Bu makonda qonun ustuvor bo‘lib, u insonning o‘z – o‘zini kamol toptirishga mone’lik qilmaydi, aksincha yordam beradi. Shaxs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari to‘la darajada ro‘yobga chiqishiga ko‘maklashadi1».
“Davlat shakllari” tushunchasi
«Davlat shakllari» tushunchasi davlat va huquq, nazariyasining eng muxim masalalaridan biridir. «Davlat shakllari» tushunchasi «davlat moxiyati» tushunchasi bilan bevosita bog‘liq. Davlat shakli murakkab ijtimoiy hodisa bulgan davlat moxiyatini bilishda muhim ahamiyatga ega. Davlat shakli uning mazmun-mohiyati bilan ajralmas. Har kanday davlat shakli uzining mazmuni bilan «juft» falsafiy kategoriyalardek boglanib ketgan. Mazmun davlat hokimiyatining, subyektining taalluqliligini belgilash imkonini beradi va uni kim amalga oshiradi, degan savolga javob qiladi. Shaklni tushunish esa davlat hokimiyati qanday uyushtirilganligi, qaysi idoralar orkali namoyon bulishi, ushbu idoralarning tashkil etilish tartibi kanday bulishi, ulardagi vakolatlarning muhlati, davlat hokimiyatini amalga oshirish usullarini tushunishga yordam beradi.
Davlat jamiyatning maxsus tarkibiy hududiy tashkiloti sifatida kanday muayyan shakllarda namoyon buladi? Davlat har xil shakllarga ega bulishi mumkin. Huquqiy adabiyotlarda davlat shakli tushunchasiga turlicha ta’rif beriladi..
Ba’zi huquqshunoslar davlat shakli deganda davlat boshqaruvi va davlat tuzilishi shaklida uz ifodasini topadigan davlat organlari strukturasi va tashkilotini tushunadi. Bunda davlat shakli tushunchasiga siyosiy rejimni kushmaydilar.
Demak, davlat shakli tushunchasiga turlicha yondashiladi. Ayrim huquqshunos olimlar davlat shaklini tor ma’noda talqin etadilar. Ularning fikricha, mazkur tushuncha faqat boshqaruv shaklidir. Boshkalar esa unga keng ma’no, ya’ni boshqaruv va davlat tuzilishi shakllarini kiritadilar.
Ba’zi mualliflar davlatning ichki va tashki shakllarini ajratadilar. Davlatning ichki shakli deganda demokratiyani, tashki shakli deganda esa siyosiy hokimiyatning muayyan uyushtirilishi tushuniladi. D.A.Kerimovning fikricha1, demokratiya siyosiy idora usulining turi bulganligi bois uni davlatning ichki shakli deb tushunish mumkin, boshkaruv shakllari va davlat tuzilishi esa davlatning tashki shaklini tashkil etadi.
Yana bir guruh huquqshunoslar davlat shakliga quyidagicha ta’rif beradilar: davlat shakli – davlat organlarining paydo bo‘lish tartibi, ularning strukturasi, xususan, davlatning oliy organlari strukturasi, ular urtasidagi o‘zaro munosabat, xususan davlatning markaziy organlari bilan tarkibiy kismi organlari va mahalliy organlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabat, shuningdek, ularning jamiyatga raxbarlik qilish shakli.
Bu ta’rif uzun bo‘lsa ham, unda davlat shakli tushunchasining mazmunini ochib berishga harakat qilingan. Qisqacha so‘z bilan aytganda, davlat shakli – davlat hokimiyatining tuzilish shaklidir.
Davlat shakliga, shuningdek, mamlakatning taraqqiyot darajasi, uning madaniyati mamlakatda tarkib topgan tarixiy an’analar, urf-odatlar ham ta’sir kursatadi. Masalan, Angliyada davlat shakllari o‘rta asrlarda tarkib topgan bo‘lib, ular hozirgi kunga qadar hurmat qilinmoqda.
Tabiiyki, gap davlat hokimiyatining tuzilish shakllari xakida borar ekan, bunda ham boshqaruv shakli, ham davlat tuzilishi shakli, ham siyosiy rejim tushuniladi. Siyosiy rejimni davlat shaklining asosiy, ichki tomoni deyish mumkin.
Davlatning siyosiy rejimi bilan uning shakli boshqa-boshqa narsa. Yuridik adabiyotlarda siyosiy rejim deganda asosan hokimiyatning amalga oshirish usullari va metodlarining yig‘indisi tushuniladi. Masalan, demokratik rejim, fashistik rejim va hokazo.
Bayon etilgan muloxazalar huquqiy adabiyotlarda davlat shakli xaqida yagona tushunchaning ishlab chikilmaganligidan dalolat beradi. Shu bilan birga, davlat shakli tushunchasining an’anaviy hisoblangan ta’rifi mavjud bo‘lib, u aksariyat mualliflar tomonidan qabul qilingan.