Дала экинларининг асосий зараркунандалари

§ 9. ТАМАКИ ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ
Федченко уховёрткаси
Oreasobia fedtsthenkoi Sauss: синоними: Anechura fedtschenkovi Sauss.
Зарари. Федченко уховёрткаси Жанубий Қозоғистон, Шимолий Ўзбекистоннинг тоғлик минтақаларида тамаки барг ва поясини кемиради, шунингдек товсағиз гуллари ва ғунчаларидаги оталик ва оналиклари билан озиқланади.
Тарқалиши. Федченко уховёрткаси Марказий Осиё, Қозоғистон ва Жунғориянинг тоғлик ва тоғ олди минтақаларида учрайди.
Таърифи. Уховёртканинг узунлиги 9-18 мм; танаси (гавдаси) чўзиқ, учида бақувват қисқичлари бор. Эркагининг қисқичлари ўрта қисмида бир-биридан узоқлашади, туби эса бир-бирига қараб яқинлашади ва туб қисмида иккита тишчаси бўлади, урғочисининг қисқичлари деярли тўппа-тўғри, тишчасиз бўлади. Қанотустлиги кичкина бўлиб, уларнинг остида узунасига ва кўндалангига буклакган қанотлар бор. Панжаларининг иккинчи бўғими учинчи бўғимига нисбатан сербарроқ бўлиб, эшкак шаклида кенгаяди; мўйловлари 12 бўғимли бўлади. Танаси жигар ранг тусда, орқасининг олди қисми четлари оқимтир ва қанотустлигида узунчоқ ёруғ доғ бор, боши қизғиш тусда. Личинкаларининг ранги вояга етган ҳашаротларга қараганда очроқдир.
Ҳаёт кечириши. Урғочиси вояга етганда уруғланиб қишлайди; эркаклари кузда жуфтлашгандан кейин нобуд бўлади.
Эрта кўкламда, баъзан эса қишда ҳам ҳаво исиган вақтда урғочиси тошлар тагига, дарахтларнинг пўстлоғи остига, ер юзасидаги ўсимлик қолдиқларининг тагига тўп-тўп тухум қўйиб кетади; урғочи ҳашарот тухумларини ва дастлабки ёшдаги личинкаларини қўриқлаб туради. Тухумдан тахминан икки ойда личинка чиқади.
Федченко уховёрткасининг личинкалари ва вояга етганлари ўсимликларда, чириётган ўсимлик қолдиқларида, шунингдек ҳашарот ўлимтиклари ва қуртлар билан озиқланади. Уховёрткалар қанотларидан кам фойдаланади, асосан оёқлари билан юради, лекин шундай бўлсада, улар анча яхши учади, учишдаи олдин қорнини юқорига кўтаради-да, қанотларини қисқичлари билан ёзади. Ўсимликлар қуриб-қовжирагач уховёрткалар юқорига-тоғларга учиб кетади. Уховёрткалар қисқичлари билан душмандан сақланади.
Уховёртка йилига бир марта урчийди; болалари вояга етгандан кейин урғочи уховёрткалар нобуд бўлади. Вояга етган уховёрткалар ва уларнинг личинкалари кундуз куни ҳаёт кечиради, аммо юқори ҳароратда пана жойларга яшириниб олади.
Кураш чоралари. Уховёрткаларга қарши курашиш учун далага кечқурунлари заҳарли ем сепиб қўйилади. Заҳарли ем буғдой кепагига натрий арсенит эритмаси аралаштириб тайёрланади. Бунинг учун 500-600 г заҳар 12 л сувда эритилиб, 16 кг кепакка қўшилади, тамакига уховёртка кўп тушганда гектарига 24-32 кг заҳарли ем сарфланади. Асиатик (Аsеchura asiaiica Sem.) деган уховёртка биологияси ва систематикадаги олган ўрни билан Федченко уховёрткасига жуда яқин туради, ана шу уховёрткага қарши кураш соҳасидаги тажрибаларга қараганда (Правдин), ҳар 100 м² майдонга кечқурун 25 туп ўт уйиб қўйиш ҳам яхши натижа беради, бу ерга йиғилган уховёрткалар эрталаб йўқ қилинади. Уховёрткага қарши курашда бу усулни заҳарли ем ёйиб қўйиш билан бирга олиб борса бўлади.