Дала экинларининг асосий зараркунандалари

Гамма тунлам
Phytometra gamma L.
Зарари. Гамма тунлам гарчи Марказий Осиёда одатда кам миқдорда бўлиб унчалик катта зарар етказиб турмаса ҳам, лекин айрим йилларда унинг ёппасига кўпайиб кетиши нўхат, лавлаги, карам, картошка, сабзи, махсар, соя, ерёнғоқ, кунгабоқар ҳамда наша ва зиғир экинларига анча жиддий зарар етказади.
Россия ва Украинада бу ҳашарот кўпайиб кетган йилларда зиғир экинига айниқса кўп шикаст етказади, шунинг учун ҳам бу баъзан зиғир қурти деб ҳам юритилади. Бу қуртдан шикастланган ёш зиғир ўсимлиги қуриб қолади, ғунчалашга, гуллашга ва кўсаклашга улгурган ўсимликнинг эса тола ва уруғ ҳосили камаяди ва сифати ёмонлашади.
Тарқалиши. Гамма тунлам Марказий Осиёда, Қозоғистонда, Сибирда, Узоқ Шарқда, Европанинг кўп қисмида ва Шимолий Америкада учрайди.
Таърифи. Капалаги қанот ёзиб турганда 4-5 см келади; олдинги қаноти кул тусда ёки тўқ қўнғир рангда; қанотининг ўртасида кумуш рангли, грекча гамма ҳарфи шаклли доғ бор (шунинг учун ҳам гамма тунлам деб аталади). Кейинги қаноти сарғиш-кул рангда, орқа четида қорамтир ҳошияси бор. Тухуми думалоқ, ост томони кесик қиррали; диаметри 0,5-0,6 мм, оқ тусда бўлиб, яшилсимон товланиб туради. Қуртининг бўйи 3-3,5 см; яшил тусда бўлиб, танаси бўйлаб узунасига ўтган, баъзан хира кўринишли саккизта йўли бор. Катта ёшли қуртларда уч жуфт, ёшларида-икки жуфт сохта оёқ бўлади; бу қурт ҳам олма қypти сингари ҳаракат қилади. Ғумбаги сал ўта кўринишли оқ пилла ичида бўлиб, тўқ қўнғир тусда, танаси охирида олтита илмоқчаси бор.
Ҳаёт кечириши. Гамма тунлами ҳар хил ривожланиш стадиясида, кўпинча қуртлик стадиясида қишлайди. Қурт келгуси йил эрта кўкламда ривожланишини давом эттиради; қурт кўп хил ўсимликлар билан тўйинганидан, олабута, қўйпечак бошқа мураккабгулли ва бутгулли бегона ўсимликларда яшайди. Ёш қуртчалар ўсимликка баргларини илма-тешик қилиб, катта ёшли қуртлар баргни батамом еб шикаст етказади; катта ёшли қуртлар кенг шапалоқли баргларни тешиб шикастлаши ҳам мумкин; бунда фақат баргларнинг катта томирларигина қолади. Қурт ривожланиб вояга етганидан кейин шу ўсимликда пилла ўраб ғумбакка айланади. Апрелда ғумбак вояга етган капалакка айланиб уч-тўрт кун ичида ўсимлик баргларига биттадан ёки иккита-бештадан тўп-тўп қилиб тухум қўйишга киришади, Битта капалак ўртача 500 та. Энг кўпи 1420 та тухум қилади.
Капалакнинг пилладан чиқиши, унинг тухум қуйиш ва қурт пайдо бўлиш даврлари анча узоқ вақтга чўзилади. Тухумнинг ривожланиши уч-олти кунга боради. Қурт бегона ўтлардан зиғир экинига ўтиб, ўсимлик баргини, гулини, тугунчасини, ёш поя ва хом меваларини еб яшайди; аммо ўсимликнинг дағаллашган қисмини ва пиша бошлаган чаноқларини деярли шикастламайди.
Қурт тушган ўсимлик сал силкитилса қурт ерга тезда тўкилиб тушади. Қуртнинг ривожланиши ёзда икки-икки ярим ҳафтага, Россиянинг Европа қисмида 24 кунга чўзилади. Ғумбаклик даври 7-11 кун бўлади. Гамма тунлам Марказий Осиёда бир ёзда уч авлод, Россиянинг Европа қисмида бир-икки авлод беради. Бир авлод ривожланиши тугалланмасдан иккинчи авлод ривожланиши бошланади, шунинг учун бутун ўсув даври давомида тунламнинг капалаги ва қурти пайдо бўлиб туради.