Д. Э. Артиқов, К. С. Аюпов Шамол энергияси ва ундан

Maxalliy shamollar
Suzish uchun dastlab maxalliy shamollar ishlatilgan edi. Ularga brizlar kiradi. Brizlar xaroratning sutkada tebranishi tufayli yuzaga keluvchi materik va katta orol qirg’oqlarini o‘rab oluvchi yengil shamoldir. Ularning davriyligi kunduz va kechada, quruqlik va dengizda xaroratlarini farqi tufaylidir. Kunduzi quruqlik dengizga qaraganda tezroq va kuchliroq qiziydi.
Issiq xavo qirg’oq yo‘lagi ustiga ko‘tarilsa, uning o‘rniga dengizdan sovuq xavo – dengiz brizi (yengil shamol) intiladi. Kechqurun qirg’oq dengizga qaraganda tezroq va kuchliroq soviydi. Shuning uchun issiq xavo dengiz ustida ko‘tariladi. Uning o‘rni quruqlikdan sovuq xavo – qirg’oq brizi egallaydi.
Ikkinchi doimiy esuvchi shamol mussonlardir. Bu shamol Xind okeanida esadi va materik xamda okean xaroratining mavsumiy o‘zgarishi bilan bog’langandir. Yozda quyosh nuri quruqlikni kuchliroq qizdiradi va shamol dengizdan quruqlik tomon esadi. Qishda esa musson quruqlikdan dengiz tomon esadi. Yerning aylanishi Koriolis kuchini paydo bo‘lishini chiqaradi. U mussonni o‘ngga og’diradi. Musson katta kuchlarga erishadi va Xind okeanida maxalliy shamollarga mos keluvchi sirt oqimini keltirib chiqaradi.
1.3. Shamol dvigatellarining turlari
Barcha shamol dvigatellarining ishlash tamoyili bittadir:
Shamol bosimi ostida parrakli shamol g’ildiragi aylanadi xamda suv nasosiga elektr energiya ishlab chiqaruvchi generator valiga uzatish tizimi orqali aylanuvchi momentni uzatadi. Shamol g’ildiragining diametri qanchalik katta bo‘lsa, shunchalik katta shamol oqimini ushlaydi xamda agregat shunchalik katta energiya ishlab chiqaradi.
Gorizontal aylanish o‘qli shamol qurilmalarning an’anaviy kompanovkasi kichik o‘lchamli va quvvatli agregatlar uchun yaxshi yechimdir. Parrak qulochi oshgandan so‘ng bunday kompanovka samarasiz bo‘lib qoldi. Bunga sabab turli balandliklarda shamol turli tomonlardan esadi. Bunday xolatlarda agregatni nafaqat shamolga yo‘naltirish uddasidan chiqiladi, shuningdek parraklarning buzilish xafi tug’iladi.
Bundan tashqari yirik qurilmalarning parrak oxirlari katta tezliklar bilan xarakatlanishda shovqin xosil bo‘ladi. Shamol energiyasidan foydalanishdagi asosiy to‘siq iqtisodiy tomonidir. Agregat quvvati katta bo‘lmasdan qolmoqda va uni ishlatishdagi xarajatlar ulushi katta bo‘lib qolmoqda. Natijada energiya tannarxi gorizontal o‘qli shamol qurilmalariga an’anaviy energiya manbalari bilan raqobatlashishga imkon bermayapti.
Boing firmasi (AQSh) bashoratiga ko‘ra joriy yuz yilda qanoatli shamol dvigatel parraklari uzunligi 60 metrdan oshmaydi. Bu esa quvvati 7 MVt bo‘lgan an’anaviy kompanovkadagi shamol agregatini yaratishga imkon beradi. Xozirgi kunda ularning eng yirikgi ikki martta kuchsizdir. Katta shamol energetikasida faqatgina qurilishlarda kilovatt – soat narxi O‘M sentlarga tushishiga umid qilsa bo‘ladi.
Kam quvvatli agregat taxminan uch barobar qimmat energiyani ishlab chiqarishi mumkin. Taqqoslash uchun quyidagini aytish joizdir. 1991 yilda “Vetroen” IIB seriyali ishlab chiqargan qanoatli shamol dvigatellari parrak qulochi 6 metr va quvvati 4kVt bo‘lgan. Uning kilovvat – soat 8…10 tiyingacha to‘g’ri kelgan.