turlan tirish uch un tillari tagiga maxsus safil (kichkina plastinka
m oslam a) q o ‘yib oladilar. Binobarin, qo‘g‘irchoqlarni jonlantirib,
voqelik m antiqiga m utanosib harakatga omuxta ovozda so‘zlash
uchun korfarm on (qo‘g‘irchoqboz)larda alohida aktyorlik iste’dodi
shakllangan b o ‘lm og‘i zarur. Q olaversa, ularning o ‘z
leksikasi
mavjuddir. S o‘z ularning asosiy quroli hisoblanadi. U lar jonli xalq
tilid a n u s ta lik b ila n fo y d a la n ib , q o ‘g ‘irc h o q ijro e ta y o tg a n
personajning individualligini ta ’minlaydilar.
Q o‘g‘irchoqbozlik san’ati sirlari esa o ‘tmishda avloddan-avlodga
o‘tishi uchun korfarmonlar o ‘z hunarlarini bolalariga o ‘tkazish asosida
a n ’anaviylik kasb etgan. Buning uchun esa o ‘tm ishda yurtimizda
qo‘g‘irchoqbozlar alohida mahallalarda yashagan,
hatto chetdan qiz
ham olmagan va chetga qiz ham chiqarmay, o‘z kasblarini farzandlariga
o ‘rgatishgan. Faqat ko‘rsatgan tom oshalaridan tushgan darom ad
evaziga ro ‘zg‘ortebratishgan. Buxoroda o‘g‘lon darvozasi mahallasida
qo‘g‘irchoqboz va sozandalaming yuzga yaqin oilasi yashagani m a’lum.
Toshkentda ham Ko‘kcha, Sebzor, Beshyog‘och va Shayxontohur
dahalarida qo‘g‘irchoqbozlar oilalari istiqomat qilishgan.
Q o‘g‘irchoq teatri o ‘ziga xos o ‘yin-kulgi vositasi b o ‘lib, xalqning
ijtimoiy-maishiy turm ush tarzi, axloq normalari, turli munosabatlarini
satira va yum or orqali namoyish etish san’ati sanaladi. Q o ‘g‘irchoq
teatrining tarixiy-genetik ildizlari juda qadimga borib taqaladi. Uning
ilk ildizlari ajdodlarimizning o ‘tmishdagi urf-odatlari va marosimlariga
bog‘liq b o ‘lib, ibtidoiy insonning tabiat hodisalari oldida o ‘zini ojiz
sezib, turli m a’budlarga sig‘inishi, tabiiy ko‘rmgan hodisalarni ta ’riflash
m aqsadida yasalgan ram ziy shakllarga,
totem sanalgan hayvonlar
qiyofasini aks ettiruvchi niqoblami kiyib, ritual raqsga tushishi hodisalari
p ir o v a r d id a q o ‘g ‘ir c h o q t e a t r i y u zag a k e la b o s h la g a n .
Tadqiqotchilam ing aniqlashicha, qo‘g‘irchoq teatrining paydo bo‘lishi
dunyodan o'tgan ajdodlami teatrlashtirilgan holda yodga olish marosimi
asosida yuz bergan. Bu marosim qoidasiga ko‘ra, m arhum ning eng
yaqin kishisi uning niqobini kiyib, xuddi o ‘sha marhum ga o ‘xshab va
o ‘xshatib gapirgan, harakat qilgan. Keyinchalik esa,
bu marosim
o'zidagi urfiy belgilarini yolqotib, oddiy tomoshaga aylana borgan,
ibtidoiy-mifologik ishonchlam ing kuchsizlanishi va yo‘qola borishi
natijasida m azkur ram ziy shakllar qo‘glirchoqbozlar q o ‘liga o ‘tib,
ta n q id iy v azifan i ad o eta b o sh lash i tufayli q o ‘g ‘irc h o q te atri
shakllangan. Q o ‘g‘irchoq teatrining mavzulari kengaya boshlashi
oqibatida niqoblar arsenali ham turfalashib ko‘paya borgan. XI-XII
asrlarda 0 ‘rta Osiyoda qo‘gkirchoq teatri juda tez rivojlangan. Temuriylar
davriga kelib qo‘g‘irchoq teatri yanada gullab-yashnaganki, buni Alisher
Navoiyning «Xamsa» asarida odam lar hayotini qo‘g‘irchoq
teatriga
o‘xshatib ta ’riflagani ham yaqqol tasdiqlaydi. Qolaversa, XY asrda
yashagan Husayn voiz Koshifiy «Futuvvatnom ayi sultoniy yoxud
juvonmardlik tariqati» asarining to ‘rtinchi fasli ikkinchi qismini maxsus
«Q o‘g‘irchoqbozlar bayonida»gi sarlavha bilan xalq q o ‘g ‘irchoq
teatrining tabiati va turlarini tavsiflashga bag‘ishlagani bejiz emas.
Jumladan, u yozadi: «Agar q o ‘g‘irchoqbozlikning shartlari nimadan
iborat, deb so‘rasalar, aytgil: asosiy sharti shuki, qo‘g‘irchoq o‘ynatuvchi
dono bolsin va haqiqatdan bahra topsin. Q o‘g‘irchoq o ‘ynatuvchilarga
xos narsalar nima deganda, chodir va peshband (peshtaxta), deb aytgil.
Chodirda kunduzi, peshbandda esa kcchasi o‘yin ko‘rsatiladi. Peshband
deb sandiqni aytadilar. Sandiq ustida q o kg‘irchoqlam i o‘ynatadilar.
Kunduzgi o ‘yinlarda qo‘g‘irchoqni q o kl bilan o ‘ynatadilar.
Kechki
o ‘yin!arda esa sandiq ustida bir necha iplar orqali qo‘g‘irchoqlarni
harakatga keltiradilar»,79 Bu mulohazalardan shu narsa ayonlashayotirki,
XY asrdayoq qo‘g‘irchoq teatrining ikki turi keng rivoj topgan. Ayni
zamonda esa uning uch ichki turi keng taraqqiy etayotir:
1.
Download
Do'stlaringiz bilan baham: 
