Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

o g ‘za k i drama
deb 
ataladi. Og‘zaki dram a —xalq ijodining mustaqil jan ri sifatida juda 
qadim zam onlarda shakllangan.
Og‘zaki dram a turli xil o ‘yin-kulgulardan, dram atik holatlardan, 
har xil qiyofaga kirgan tom oshachilarning monolog va dialoglaridan, 
sahna harakatlari-yu ovoz ohanglaridan tashkil topadi. Bular og‘zaki 
dram aning eng m uhim janriy belgilari hisoblanadi.
Og‘zaki dram ani 
fo lklo r teatri
deb ham yuritadilar. D avr uchun 
m uhim axloqiy normalar, mavjud tuzumga doir m uam m olar xususida 
tom osha ko‘rsatish og‘zaki dramaning asosiy vazifasi sanaladi. Bundan 
tashqari og‘zaki dram a o ‘z ichiga turli xil o‘yin, to ‘y, bazm , marosim, 
sayllami ham da ertakchi, baxshi, qissaxon va roviylaming ijrochilik

---

san ’atini ham qamrab oladi.
Og‘zaki dramani sahnada 
professional qiziqchi va masxarabozlar
ijro etadi. Shu sababli, odatda, u askiyaboz, qiziqchi, masxarabozlar 
yashagan joylarda tashkil topgan hamda satira va yumorga asoslangan.
0 ‘zbek folklorshunosligi og‘zaki dram ani ikki shaklga b o ‘lgan 
holda o ‘rganadi:
1. Masxaraboz va qiziqchilar teatri.
2. Q o‘g‘irchoq teatri.
Masxaraboz va qiziqchilar teatrida
 
dram aturgiya, sahna bezagi, 
qiziqchi aktyorlar, musiqa asosiy o ‘rin tutadi.
Sirasini aytganda, masxarabozlik va qiziqchilik — asrlar davomida 
shakllangan og‘zaki an ’anadagi professional te a tr hisoblanadi. Uni 
havaskorlik harakatidan farqlovchi xususiyati ham an'anaviy xalq 
teatri sanalganligi bo‘lib, XX asrning boshlaridayoq yuzaga kelgan 
yevropacha tipdagi o ‘zbek professional teatrining sarchashmasiga 
aylanganligidir.
0 ‘zbek a n ’anaviy xalq teatri o ‘ziga xos dramaturgiyaga ega. Bu 
og'zaki drama
 
deyilib, undagi personajlar o ‘z individual qiyofasiga, 
mijozi (temperamenti)ga, aql-u zakovatiga, hissiyot va kechinmasiga, 
tanasi va unga mos harakatlariga ega. Bu teatm ing ijrochi — artisti 
masxaraboz (masxara), qiziqchi (qiziq) va taqlidchi (muqallid) nomlari 
bilan yuritiladi. Artist faoliyatining asosini satira va yumor, aniqrog‘i, 
hajv va tanqid, hazil, tanqid va piching, istehzo va kesatiq, qahqaha 
va xanda tashkil etgani bois u nomiga m azkur so‘zlarni laqab sifatida 
q o ‘shib olgan. Demak, uning ijrochilik faoliyati shu yo‘nalishga q at’iy 
yo‘naltirilgandir.
Qolaversa, «masxaraboz» arabcha va tojikcha so‘zdan yasalgan 
bo‘lib, kulish, mazax va taqlid qilish asosida ish ko‘ruvchi komik 
aktyom i anglatadi. Bu so‘z arablar istilosidan so‘ng tilimizga o ‘zlasha 
boshlagan esa-da, arablam ing o ‘zlari komik aktyom i «muhabbiz» 
deb ataganlar. Shunday b o ‘lsa-da, «masxara» so‘zi o ‘zbek tilida 
h am kom ik aktyor, h am kulgili hajviy to m o sh a k o ‘rsatu v ch i 
m a’nosida qo‘llaniladi. Taxm inan XY1 asrning oxiri va XYI1 asrning 
boshlaridan e ’tiboran arabcha «masxara» so‘ziga fors-tojik tilidagi 
«bozi» (o‘yin) so‘zidan —»i» tovushi qisqargan holatda «-boz» shaklida 
q o ‘shilib, «masxaraboz» istilohi buny o d etilgan. Lekin ak tyo r 
m a’nosida ham masxara, ham masxaraboz istilohlari baravar qo'llanib 
boravergan. Shu ixtisosdagi ijrochilar nom lari esa shu istiloh bilan

---

sifa tla n g a n h o ld a y u ritilish i a n ’anaviy tu s olgan. B in o b a rin , 
masxaraboz yoki masxara — xalq teatrining komik aktyori b o ‘lib, 
mazax vositasida voqeani muayyan m atnga solib, hajviy tom osha 
k o ‘rin ish id a ijro e tib b e ru v c h i kulgi u stasi sa n a la d i. U o ‘z 
tom oshalarini, asosan, ochiq maydonlarda, sayllarda namoyish etgan. 
M asx arab ozlar ijrosidagi to m o sh alard a ijtim oiy ad o latsizlik n i, 
erksizlikni, a n ’anaviy qoloqlikni, ishyoqm aslikni. tek in x o ‘rlikni, 
uquvsizlikni fosh qiluvchi ijtimoiy ruh g‘oyat baland b o ‘lgan. Shu 
sababli ular ijrochiligi «xalq teatri» sifatida e’tiro f etilgan.
0 ‘zbek a n ’anaviy xalq teatri uch lokal guruh doirasida tashkil 
topgan va rivojlangan:
1. Buxoro masxarabozligi.
2. X orazm masxarabozligi.
3. Farg‘ona qiziqchiligi.