Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

(Lampochka.)
Qush emas, qanoti bor,
Chiroyli savlati bor.
Uchsa lochin yetolmas,
Tolmas zo‘r quw ati bor. 
(Samolyot.)
Y angi to p ish m o q lard a a n ’anaviy to p ish m o q la rn in g sh ak li, 
ju m bo q lash usullari, asosan, saq lan ib qo ld i, lekin m etafo rik
topishmoqlar kam yaratildi. Yangi topishm oqlarning yaratilishida 
individual ijodkorlarning xizmatlari katta b o ‘ldi. Bunday ijodkorlar 
yaratgan topishm oqlarnnng muayyan qismi ommaviy repertuarga 
o'tib, bolalar orasida tobora keng tarqalib bormoqda.
Topishm oqlar tuzilishi jihatidan nasriy yoki she'riy shaklga ega. 
Nasriy topishm oqlar she’riy tuzilishdagi topishm oqlarga nisbatan 
ozchilikni tashkil etadi. She’riy topishm oqlarda she’r shakliga xos 
turoq, vazn, qofiya, radif kabi barcha jihatlarga to ‘la amal qilinadi. 
Masalan:
T o‘rtdir uning oyog‘i,
Tem ir mixli tuyog‘i,
Manzilga yetishtirar,
Toshdan qattiq tuyog‘i. 
(Ot)
Topishmoqlarning savol ham da javob qismi bir kom ponentli (bir 
savol-javobli, bir predmetli) yoki ko‘p kom ponentli (ko‘p savol — 
javobli, ko‘p predmetli) b o ‘lishi mum kin. Bo‘ri, baliq, sum alak, 
toshbaqa haqida yaratilgan quyidagi topishm oq to 'rt kom ponentlidir: 
Tog‘da talaym onni ko‘rdim,
Suvda sulaym onni ko‘rdim,
Tuzsiz pishgan oshni ko‘rdim,

---

Yumalab yotgan toshni kolrdim.
T opishm oqlar ritm ik izchilligi, badiiy ohangdorligi, qofiyalaming 
m o ‘l- k o ‘lligi va x ilm a -x illig i b ilan ajralib tu ra d i. M e ta fo ra , 
m etonim iya, m ubolag‘a, o ‘xshatish, sifatlash kabi badiiy tasvir 
vositalari va ko‘chim lar ulardagi badiiylikni ta ’minlaydi. Alteratsiya 
va takrorlam ing rang-barangligi va turfa-turfa tovlanishi topishm oq- 
larning jarangdorligi va em otsional ta ’sirchanligini yanada oshirgan. 
Bulaming barchasi birlashib, ularning kishi xotirasida uzoq saqlanishini 
ta ’m inlay olgan.
Topishm oqlar adabiyot va san’at taraqqiyotiga barakali ta ’sir etdi. 
U lar adabiyotim iz tarixida chiston, m uam m o, muvashshax, t a ’rix 
kabi lirik janrlarning paydo b o ‘lishi va rivojida katta ahamiyatga ega 
bo'ldi. Bugungi kunda topishm oqlar juda katta m a’rifiy va tarbiyaviy 
aham iyatga ega. U lar bolalar va yoshlarim izning fikr doirasini 
kengaytirish, topqirligini oshirish va m uhokam a qobiliyatini o ‘stirish- 
ning m uhim estetik vositasidir.
M aqol. M aqol, masal, matal, zarbulmasal, naql, hikm at, foyda, 
hikm atli so‘z, tanbeh, mashoyixlar so‘zi, donolar yoki donishm andlar 
so‘zi, oqinlar so‘zi va otalar so‘zi atam alari bilan el orasida yurgan 
bu ja n r nam unalari g‘oyat ommaviy bo‘lib, umumfolklor hodisasi 
hisoblanadi. Ilmiy taom ilda esa maqol atam asi istemoldadir. M aqol 
arabcha «qawola» so‘zidan olingan va «aytmoq, so‘zlamoq» m a’nola- 
rini anglatadi. Xalq orasida «Qavlida sobit» yoki «Qavlida tuturuqsiz» 
iboralari bor: birinchisida «so‘zida qat’iyatli, bir so‘zli» m a’nolari 
anglashilsa, ikkinchisida «so‘zida turmaydigan, o‘z so‘zi ustidan chiqa 
olm aydigan, so‘zi bilan ishi bir bo‘lmagan» m anolari ifodalangan. 
B inobarin, «maqol» so ‘zi o ‘zbek tilida ikki m anoda, avvalo, o ‘z 
lug‘aviy m anosida — «so‘z, nutq»ni anglatsa, ikkinchidan, istilohiy 
m anoda — folklorda keng tarqalgan jan rni ifoda etadi.
M aqol masal va naql janrlarining yuzaga kelishiga ta ’sir ko‘rsatgan, 
masal va naqlning xulosasi, qissadan chiqarilgan xulosasiga aylanganligi 
tufayli b a’zan masal va ba’zan naql istilohlari bilan aralashib ketgan. 
Aslida esa «masal» so‘zi ham arabcha bo‘lib, «o‘xshamoq» m a’nosini 
anglatsa-da, o‘zbek tilida maqol va biror maqsadni izohlashga qaratilgan 
majoziy hikoya singari ikki m a’noda qo‘llanadi. Biroq XX asrga kelib, 
uni m aqol m a’nosida istifoda etish bilan cheklanildi. Faqat tojik 
folklorshunosligida maqolni masal istilohi bilan atash qaror topdi.
«Naql» so‘zi h am m aqol m a’nosida q o ‘llansa-da, arabcha so ‘z

---

bo‘lib, «ko‘chirmoq» m a’nosini anglatadi. 0 ‘zbek tilida esa «bayon 
qilm oq, hikoya qilmoq, rivoyat qilmoq» singari ikkinchi bir manoga 
ega va xalq og‘zaki nasrining mustaqil aforistik janrini ifodalovchi 
ilm iy istiloh sifatida qo'llanadi. «Yaxshi naql-tom iri aql» maqolida 
«naql» — maqol manosidadir.
Maqollar xalq donishmandligining nodir namunalari sifatida og‘zaki 
badiiy ijodning keng tarqalgan mustaqil janridir. Shartli ravishda ularni 
xalqona axloq-odob qoidalari deb atash mumkin. Zero, maqollar 
xalqning asrlar davomida hayotiy tajribalarida sinalgan ijtimoiy-siyosiy, 
m a’naviy-m adaniy. axloqiy-falsafiy qarashlarining g‘oyat ixcham, 
lo‘nda, siqiq va obrazli ifodasidan tug‘ilgan hodisadir. Maqollar maxsus 
ijod qilinmaydi, balki ma’lum bir sharoit taqozosi tufayli sinalgan 
hayotiy tajribadan tug‘iladigan xulosaning axloqiy bahosi sifatidagi 
hukm bo‘lib yuzaga keladi. Aytaylik, jahondagi barcha xalqlarda ham 
yashamoqning asosiy sharti-yemoq va kiymoq bo‘lib, buning moddiy 
negizi ekin ekish va undan m o‘l-ko‘l hosil olgan holda ham moddiy, 
ham m a’naviy imkoniyatlarini ta ’minlashdir. Ekin ekish uchun yerni 
qay vaqtda shudgor qilish uning unumdorligini oshiradi? Bu savol 
javobi necha asrlik dehqonchilik tajribasining axloqiy xulosasi sifatida 
«Yer haydasang, kuz hayda, kuz haydamasang, yuz hayda» maqolining 
yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan. Qolaversa, xalq turmushidagi tajriba 
b ir xil xulosalarni keltirib ch iq arg an. N atijada m o h iy atan bir 
m azm undagi m aqollar yuzaga kelgan. C hunonchi, o ‘zbeklardagi 
«Bug‘doydan-bug‘doy, aф adan-arp a» va «N im a eksang — shuni 
o‘rasan» maqollari tojiklarda «G andum az gandum biro‘yad, jav zi 
jav» va ruslarda «Chto poseyesh, togo i pojnesh» shakllarida qo‘llanadi. 
Bu h o la t xalqlarning o ‘zaro m anaviy alo q alari t a ’siri yanada 
chuqurlashib borayotganligi ko‘chish natijasi ham bo‘lishi mumkin. 
U h o ld a maqolning dastlab qaysi tilda yaratilganligini aniqlash oson 
em as. Shu sababli turli tillarda mavjud bir xil mazmundagi maqollarni 
o ‘s h a xalqlar turm ush tarzidagi o ‘xshash jihatlarga oid hayotiy 
tajribalam ing mantiqiy-axloqiy yakunlari sifatida qarash asosliroqdir. 
L ekin masalaning bu qirrasi paremiologiya-maqolshunoslikda deyarli 
o‘rganilayotgani yo‘q. Har bir xalq maqollarida o ‘sha xalqning qalbi, 
miiliy tabiatiga xos qarashlari ifodalansa-da, ulardagi g‘oya umumxalqqa 
tegishlid ir. Shu xususiyatiga k o ‘ra, m aqo llar ham m iiliy, ham
um um insoniy mohiyat kasb etgan.
M aqollar insonlaming turli sohalardagi faoliyatlari jarayonida uzoq

---

m uddatli sinovlardan o ‘tgan turm ush tajribalarining hosilasi-barqaror 
va o ‘zgarm as, to ‘g‘ri va haqqoniy xulosasi tarzida yuzaga kelgan. 
Bu hoi m aqollarda mavzular doirasini behad kengaytirgan va xilma- 
xillashtirgan. Binobarin, inson hayoti va turmushining barcha qirralari 
m aqollarda axloqiy bahoga aylangan.
Shuni t a ’kidlash o ‘rinlidirki, hadislar ham m aqollam ing paydo 
b o ‘lishi va taraqqiyotida m a’lum darajada ta ’sir ko‘rsatgan, aniqrog‘i, 
h a d is la r jo n li s o ‘zlash u v ja ra y o n id a q ay ta is h la n ib , y anada 
ixchamlashib, obrazlilik kasb etgan holda xilma-xil m aqollar shaklida 
faolroq q o ‘llana boshlagan. M asalan, Abdulloh ibn U m ard an rivoyat 
qilinadigan «Alloh Taoloning rozi bo‘lishi otaning rozi bo*lishiga va 
uning g ‘azabi ham otaning g‘azabiga bog‘liqdir» hadisi mavjud. U 
xalq ijodida «Ota rozi-xudo rozi, Ota norozi-xudo norozi», «Ota 
oldida kek urm a, odobingga chek urma», «Ota oldidan o ‘tm a, odob 
oldidan ketm a», «Ota o ‘g‘li b o ‘lsang, ota nom ini baland tu t» singari 
o ‘nlab m aqollam ing yuzaga kelishiga turtki b o ‘lgan.
Xalq maqollari ko‘p asrlik tadrijiy yo‘lni bosib, avloddan-avlodga, 
og‘izdan-og‘izga o ‘tish jarayonida yanada silliqlanib, zam o n ruhiga 
yo‘g‘rilib, teranlashib borgan. Ijtimoiy hayotdagi o ‘zgarish ularda ham 
aks topa borgan. M .Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asarida 
uchraydigan «Osh totug‘i tuz»> maqoli arablar istilosidan so‘ng arabcha 
so‘zlarning turkiy tilda faollasha boruvi tufayli «Oshning ta ’mi tuz 
bilan» shaklida leksik va sintaktik o ‘zgarishga uchragan h olda qo‘llana 
bo sh lag an . B unda arab c h a «tarn» so ‘zi tu rk iy « to tu q » so‘zini 
a lm a s h tirg a n va «bilan» k o ‘m ak ch isi y o rd a m id a m a q o ln in g
transform atsiyaga uchragan yangi shaklda yashashini ta ’minlagan. 
0 ‘tm ishda ustoz-shogird munosabatini ifodalovchi «U stoz ko‘rgan 
shogird andin-m andin qarmalar, ustoz ko‘rmagan shogird har maqomda 
yo‘rg‘alar» maqoli qachonlardir ikki qismdan iborat bo‘lgan. Unda 
ustoz shogirdni o ‘z xonadonidagi tekin xizmatkorhk m uddatini cho‘zish 
m aqsadida hunari sirini o ‘rgatishni paysalga solar yoki istar-istamay 
tushuntirar, shunda ziyrak shogird faqat o ‘z ustozi ko‘rsatm alari bilan 
cheklanmay, boshqa ustozlar ishlarini sinchkovlik bilan kuzatish asosida 
m ahorat sirlarini o ‘zlashtirib borar edi. M aqolning birinchi qismida 
ana shu axloqiy ibrat ifodasini topgan bo‘lsa, ikkinchi qism ida usta 
ko‘rm agan, yani shogird tushib, hunar o ‘iganmagan kishining har 
m aqom da yo‘rg‘alishi — uquvsizligi kesatilgan. Davrlar o ‘tishi bilan 
u sto z-sh o g ird o ‘rtasidagi m unosabatlardagi o ‘z g a rish la r tufayli

---

maqolning birinchi qismi tushib qolib, maqol yanada ixchamlashgan.
M aqollarda ajdodlarim iz axloqiy qarashlari narsa-hodisalarga 
m u n o sab atlari, ruhi va ta fak k u ri sezilib tu ra d i. 0 ‘zbek xalq 
maqollarida o ‘zbek xalqining dono siymosi, tarixiy taqdiri, mentaliteti, 
bag‘rikengligi, saxovati, adolatpeshaligi, ilmga, mehnatga chanqoqligi, 
b u n y o d k o rlig i, m e h m o n d o ‘stlig i, o ila p a rv a rlig i, b o la jo n lig i, 
b o la p arv arlig i, m e h m o n n av o z lig i, t o ‘g ‘riligi, se v g i-sa d o q a ti, 
j o ‘sh q in lig i, tiy ra k lig i, g ‘a y r a t-s h ijo a ti, q u v o n c h i, iz tiro b i, 
dushm anlariga qah r-g ‘azabi, betakror u rf-odatlari va a n ’analari 
yaqqol aks etib turadi. Xalq shu maqollari orqali kelajak avlodiga 
o‘z turm ush tajribalaridan saboq beradi.
M aqollar m a’lum vaziyatda, m a’lum voqea-hodisa munosabati 
bilan yo fikmi boshlash oldidan, yo fikr bayoni jarayonida, yo fikrni 
xulosalash maqsadida aytiladi. Uni keksa-yu yosh baravar aytsa-da, 
ko‘proq hayotiy tajriba egasi bo‘lgan katta avlod nutqida faolroqdir. 
M aq o llarn i ish jaray o n id a ham , oddiy yoki jid d iy m u o m ala- 
m unozaralarda ham, to ‘y-hashamlarda ham aytish mumkin. Har bir 
gapga bir maqolni qo‘shib, fikrni dalillash, tasdiqlash yo inkor etish 
asosida nutqning ta ’sir kuchi oshiriladi. Bunday nutq tinglovchini 
befarq qoldirmaydi, uning his-tuyg‘ulariga tez ta ’sir qilib, fikrini 
uyg‘otadi, adolatli xulosalarga kelishi va hukm chiqarishini ta ’minlaydi. 
M aqollarning axloqiy hukm sifatidagi mohiyati shunda ko‘rinadi, 
zero, maqollarda hukmdan kechinmaga qarab boriladi.
M aqollarda ifodalangan yagona hukm h ar b ir tinglovchida har 
xil kechinm a yo fikr uyg‘otishi tabiiy. Lekin baribir barcha bir xil 
xulosaga keladi.
M aqollar og‘zaki badiiy ijod va falsafa oralig‘ida turgan hodisa 
bo‘lib, ularda aytilgan hukmni hech kim inkor etolmaydi.Chunki bunday 
hukm , aw alo, asrlar davomida turm ush tajribasida qayta-qayta sinalib 
tasdiqlangan, so'ngra esa, xuddi shu xususiyati tufayli tarix hikmatiga 
aylanib tashviqiy mohiyat kasb etgan. Shuning uchun maqollardagi 
fikrlartinglovchilartomonidan e’tirozsiz, hech bir qarshiliksiz va izohsiz 
qabul qilinishi odatiy holdir. Maqollarda m antiq kuchi baland, fikr 
ishonarli va bahslashishga o ‘rin qoldirilmagan. Shu sababli ulardan 
nutqning istalgan joyida, istalgan maqsadda foydalanish mumkin. 
Shunga qaramay, maqollar, odatda, jiddiy tusda aytiladi va tinglanadi. 
Lekin b a’zi hollarda maqollar kinoya, piching, istehzo, zaharxanda 
m a’nolarida ham ishlatilishi mum kin: «Jo‘ja n i kuzda sanaydilar»

---

maqolida ishining natijasi ko‘rinm ay maqtanadigan kishilarga kinoya, 
«G ado arazlasa — t o ‘rvasiga ziyon» m aqolida h u d a-b eh ud ag a 
achchiqlanadigan kishilarga zaharxanda m a'nolari ifodalangan.
M aqollar m a’no-m azm unini to ‘la anglash va idrok etish uchun 
tin g lo v ch i, avvalo, o ‘sha m a q o ln i yaratgan xalqning tarix in i, 
d u n y o q a ra s h in i, u rf-o d a tla rin i, d in iy a q id alarin i, o ‘sha xalq 
yashayotgan yurtning jug ‘rofiy m uhitini, hayvonlar va o ‘simliklar 
dunyosini, iqlim sharoitlarini puxta bilmog‘i lozim. C hunki har bir 
maqol o'zicha m ustaqil qomusiy asar b o ‘lib, uning asosida kishilik 
yaratgan bilimlarga oid tushunchalar o'zaro qorishib ketgan. Xalq 
taqvimi va urf-odatlariga oid ko‘pgina maqollarda bu ravshanroq 
ko‘rinadi. Jum ladan, «Ayamajuz — olti kun, qahri kelsa — qattiq 
kun», «Aziz m om o - olti kun, qahri kelsa — yetti kun», «Aziz 
m om o, olti kun, qaltirasa — yetti kun, sakransa - sakkiz kun, 
to ‘qransa — t o ‘qqiz kun, o ‘qransa — o ‘n kun» singari m aqol 
m azm unini anglashga harakat qilaylik. Ayamajuz N avro'zdan oldin 
keladigan va qish intihosiga aloqador ayozli hafta b o ‘lib, aslida 
«to‘qson»ning ilovasi hisoblanadi. 0 ‘rta Osiyo xalqlarida qadim dan 
qish to ‘qson kun sanalib, shu m uddat «to‘qson» deb atalgan, so'ngra 
qirovli kunlarning ch o ‘zilishi inobatga olinib, ehtiyot yuzasidan unga 
yana o ‘n kun q o ‘shib, yuz kunga to 4lg‘azganlar va uni «sadi рок» 
deb yuritganlar. Hozirgi hisobga ko‘ra, «to‘qson» 13 dekabrdan 13 
m artgacha b o ‘lgan m uddatga to ‘g ‘ri keladi. Ko‘p yillik kuzatishlar 
shuni kolrsatdiki, to ‘qsonning oxirgi haftasi-hamisha sovuq zo‘rayib, 
hatto yer muzlashgacha borib yetadi. Shu olti kun «Ayamajuz, Ayyom 
yoki shisha kunlari» deb atalgan. Abu Rayhon Beruniy bu kunlarga 
xalq e ’tiqodi asoslarini «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklap> 
asarida shunday ta ’riflaydi: «Shu oy ichida «kampir kunlari» bo‘lib, 
uning boshi yigirma oltinchi shubotdir. U ketma-ket yetti kun bo‘ladi. 
yil kabisali bo‘lsa, to ‘it kuni Shubotdan, uch kuni ozor oyidan bo'ladi: 
(yil) kabisali b o ‘lmasa, uch kuni Shubotdan, to ‘rt kuni ozordan 
(b o ‘ladi)... Q adim gilar hikoyasicha, bu kunlar «kampir kunlari» deb 
atalishining sababi shuki, ... Od qavmi shu kunlarning qattiq sovuq 
shamoli, girdoblari va dahshatlari bilan halok bo‘lgan. U larjum lasidan 
bir kam pir tirik qolib, halok b o ‘lganlarga marsiya aytib, yig'lagan. 
Shuning uchu n bu kunlar «kam pir kunlari» deb atalgan. U (kecha- 
kunduzlam ing) qissalari m ashhurdir.
... B a’zilam ing gum onicha, shu (kunlarning «kampir kunlari»)

---

deb atalishiga sabab shuki, bir kampir (havoning) isiganini k o ‘rib, 
paxtali kiyimini yechib tashlagan va shu kunlam ing sovug‘ida o ‘lgan. 
Ba’zi arablar fikricha, «kampir kunlari»ning bunday atalishiga (sabab), 
bu kunlar qishning «kampiri», yani oxiridir». M ana shulardan bexabar 
holda mazkur maqol «mag‘zi»ni chaqish qiyin.
M aqollar ham she’riy, ham nasriy shakllarda bo‘lsalar-da, na 
link, na epik turga kirmaydi.
M aqollar shaklan ixcham bo‘lsalar-da, badiiyatiga ko‘ra yuksak 
obrazlilikka egadirlar. Ularda fikr sodda, tabiiy, ravon, silliq va 
tu shu narli b o ‘lib, tasirch an ifodalanishi ehtiyoji tu rli n arsalar, 
hayvonlar. o ‘simliklar va hodisalar obrazlaridan g‘oyaviy-badiiy niyatni 
ifodalashda foydalanishni taqozo etgan. Natijada timsoliy obrazlar 
v o s ita s id a h a y o td a g i ijo b iy yo sa lb iy v o q e a la rg a , in s o n iy
munosabatlarga axloqiy baho berilib, hukm lar chiqarilgan.
M aqollar tuzilishiga ko’ra, bir va bir necha sintaktik butunliklar 
asosida tashkil topgandir. Bir sintaktik butunlikdan iborat m aqollar, 
odatda bir qismli maqollar sanalib, ko'pincha darak gap yo‘sinida 
b o ‘ladi: «Ayol tilini ayol bilar», «Arg‘amchiga qil-quvvat», «Vatanni 
sotgan er bo‘lmas». «Gavhar yerda yotmas», «Yomon it egasini 
qopar», «lshni ishchandan o ‘rgan» kabi. K o‘p sintaktik butunlikdan 
iborat m aqollar esa, ko‘p qism li yoki m urakkab m aq o llar deb 
yuritiladi. Bunday m aqollar bir-biriga o ‘xshash yoki zid fikrlar 
bayonidan iborat bo‘ladi. Aksariyat m aqollar ikki qism dan tashkil 
topgan; bir qismi tasviriy m ohiyatga ega b o ‘lsa, ikkinchi qismi 
xulosadan iboratdir: «Aytmas yerda og‘zingni tiy, m ehmonga borsang 
nafsingni», «Bulbulning sayrashi guldir, m eh r xazinasi tildir», 
«Bug‘doy noning b o ‘lmasin, bug'doy so‘zing bo‘lsin», «Yolqitsa 
ham , yog‘ yaxshi, yondirsa ham , yoz yaxshi», «Ishonish bilan kasal 
b o ‘lsang, umid qilsang, tuzalasan» kabi yuzlab m aqollarda ikkinchi 
qismi zarbli va asosiy o ‘gitni ifodalaydi.
Bir qismli maqollarga nisbatan ko‘p qismli maqollar tez o ‘zgarishga 
m o-yilroqdir. C hunki ba’zi holatlarda m aqol aytuvchining unda 
ifodalanayotgan m a'n o n i tushunib yetmasligi yoki eshitganini eslay 
olmasligi natijasida o ‘zicha qo'shim cha so‘zlar, izohlar q o ‘shishi 
tufayli m aqo ln ing yo m azm uniga, yo tuzilish ig a jid d iy z a ra r 
yetkazilishi mumkin. Bunday vaziyatda o 'sh a maqolda asosiy fikrni 
tashigan uzvlardan birining tushirilib qoldirilishi hech gap emas. 
Binobarin, m aqollam i aytish va tinglash ham alohida e 'tib o r va

---

m as'uliyatni taqozo etadi. Aks holda beparvolik tufayli m aqolning 
asl m a’nosiga p u tu r yetkazilib, kelajak avlodga no to ‘g‘ri talqinda 
o ‘tib qolishi va m antiqqa zid m a’noda qo‘llanilishi mumkin.
Shuningdek. m aqolni aytuvchining o ‘zi, aw alo, aytayotgan maqoli 
o ‘zi bildirayotgan fikr m antig‘iga, mavjud sharoitga, vaqtga, voqelik 
mohiyatiga nechog‘H mos tushishini obdon chamalab ko‘rm og‘i zarur. 
Aks holatda esa aytilgan maqol yangi kiyimga tushgan yam oqqa 
aylanib qoladi.
M aqollar jonli so‘zlashuv tilida yaratilgan va shu taxlitda so‘zlanadi. 
Aksariyati to ‘g‘ri m a’nolarda qo‘llansa, m a’lum qismi ko‘chma (ramziy 
va majoziy) m a’no tashiydi: «Awal o ‘yla, keyin so‘yla», «Yosh kelsa
— ishga, qari kelsa — oshga», «Mehnat, mehnatning tagi — rohat», 
«Vatani bom ing — baxti bor, m ehnati borning —taxti», «Vataning 
tinch — sen tinch» maqollarida to ‘g‘ri m a’no ustuvor; «Dunyoni suv 
olsa — o ‘rdakka ne g‘am?», «Bo‘rini yo‘qlasang, qulog‘i ko‘rinadi» 
singari maqollar ko‘chm a manodagina hikmatlilik kasb etgan. Keltirilgan 
m aqollam ing birinchisi beg‘am , beparvo, na oila, na el-yurt g‘amini 
o ‘ylamaydigan, qom i to ‘ysa bo‘ldi — boshqasi bilan ishi bo‘lmaydigan 
kishilarga qarata kesatiqni ifodalasa, ikkinchisida yom on niyatni 
ko‘nglingga solma, tilingga olma, aks holda u o‘zingga uradi m a’nosi 
majoz orqali o ‘z aksini topgan.
M a q o lla rd a b a d iiy til v o sita lari fik rn i ixch am va o b razli 
ifodalashga, tinglovchi qalbida kechinmani tez uyg‘otishga xizmat 
qiladi. Bu jih atd an m aqollarda uchrovchi sinonimiya va antonim iya 
hodisalari e ’tib om i tortadi. M aqollar orasida shakli boshqa bo‘lsa- 
d a, m azm u n i b ir xil b o ‘lib, sinonim ik q ato rlar hosil qiluvchi 
nam unalaranchagina. Bu motivlar silsilaviyligi asosida yuzaga kelgan. 
«Kattani katta bil, kichikni kichik» maqolidagi axloqiy motiv «Kattaga 
tegm a — yig‘larsan, kichikka tegma — uyalarsan», «Kattaning uyalgisi 
kelsa kichikka tegadi» , «K atta — kattaligida tu rsin , kichik — 
kichikligida», «Kattaga kattalarcha bo‘l, kichikka - kichiklarcha», 
«K attalar aytsin, kichiklar eshitsin», «Kichikni maqta, kattani saqla», 
«Kattaga hurm at — kichikka shafqat» kabi o ‘nlab maqollarda aksini 
topib, bu tun bir silsilaviy sinonim ik qatorni yuzaga keltirgan. Bu 
xildagi m aqollarni shartli ravishda sinonim maqollar deb yuritish 
m um kin; ular. odatda, m azm uniga ko‘ra tasnif qilinganda b ir mavzu 
doirasida beriladi.
A ksariyat m aqollarda ikki m antiqiy m arkaz o ‘zaro ziddiyatli

---

munosabatda beriladi, bunda tazod san’ati asosiy badiiy-tasviriy vosita 
sifatida estetik vazifani o ‘taydi: «Awal o ‘yla, keyin so‘yla», «Ko‘p 
o‘yla, oz so‘yla», «Awal — bahor, oxir — xazon», «Bas etgan o ‘zar, 
qasd qilgan to ‘zar», «Boyning o ‘g‘li kelsa — to ‘rga, kambag‘alning 
o‘g‘li — go‘rga», «Yomon o ‘g‘il — molga o ‘rtoq, yaxshi o ‘g‘il — 
jonga», «Ishlagan yemi yashnatar, ishlamagan qaqshatar» singari 
maqollarda o ‘git mag‘zi yaxshi va yomon nisbatlaming o ‘zaro qarama- 
qarsh i q o ‘yilishi natijasida yarqirab tu ribd i va bu m aqollarda 
antonim iya hodisasi tarzida qaraladi.
M aqollarda sajlar faol b o ‘lib, o ‘ziga xos ichki qofiyadoshlikni 
yuzaga keltirgan va ularda ohang jilolarining jozibasini oshirgan: 
«Ishlagan tishlar, ishlamagan - kishnar». «N odon kuzatar, dono 
tuzatar», «Otaga mol, qizga — jamol» va boshqa qator maqollarda 
saj sa n ’ati yuzaga keltirgan ohangdoshlik kompozision bir butunlikni 
va fikriy-m azm uniy yakunlanganlikni ta ’m inlab turibdi. Bunda 
ohangdoshlik ko‘pincha alteratsiyalar zamirida kechib, maqollarga 
ritm ik o ‘ynoqilik bag‘ishlagan. Xususan, ikki va undan ortiq qismli 
maqollarda alliterasiya qismlami ohangdoshlik asosida o ‘zaro bog‘lab 
turuvchi yetakchi estetik vazifani bajargan.
M aqo llarn i tasn if qilishning xilm a-xil k o ‘rinish lari mavjud. 
Jum ladan, alifbe tartibida, mavzulari, sinonim lik yoki antonim lik 
mohiyatiga ko‘ra, etimologiyasiga ko‘ra, to ‘g‘ri yoki ko‘chm a m a’no 
tashishiga hamda qaysi ijtimoiy davrda yaratilganligiga xronologiyasiga 
ko‘ra guruhlash yo tasnif qilish pareomiologiyada an'anaga aylangan. 
A m m o hozircha o ‘zbek maqolshunosligida alifbe tartibi va mavzusiga 
ko‘ra tasnif qilish an ’anasiga ikki jildlik « 0 ‘zbek xalq maqollari» 
(1987) va ko‘p jildlik « 0 ‘zbek xalq ijodi» ruknida « 0 ‘zbek xalq 
m aqollari» (1989) va « 0 ‘zbek xalq m aqollari» (2003) ham da 
etimologiyasiga ko‘ra Sh.Shom aqsudov va Sh.Shorahm edovlam ing 
«Hikmatnoma» (1990) va «M a’nolar xazinasi» (2003) to ‘plamlarini 
tuzishda amal qilingan.
X alq maqollari yozma adabiyotda hikmatli so‘z (aforizm)larning 
yuzaga kelishiga kuchli ta ’sir ko‘rsatdi. Ahmad Yassaviy — hikmat, 
R abg‘uziy — foyda va A lisher Navoiy — tanbeh deb atagan bu 
hodisa yozma adabiyotgagina xos b o ‘lib, m aqoldan muallifming 
aniqligi, hikm atdan iborat m a'n o -m azm u n in in g kitobiy uslubda 
ifodalanganligi, hajman nisbatan yoyilganroq shakldaligi bilan ajralib 
turadi. Abu Rayhon Beruniy «Hikmatlar»i (1973), Abu Ali ibn Sino

---

«Hikm atlar»i (1981), Am ir Xusrav Dehlaviy «Hikmatlar»i (1973), 
Alisher N avoiy «Aforizmlar»i (1947), «Abdulla Q ahhor hikmatlari» 
(1990), shuningdek, «1001 hikmat», «Tafakkur gulshani» va boshqa 
o ‘nlab to 'p la m la r ana shunday xulosaga kelishga asos b o ‘la oladi.
Xullas, m aqollar xalq aforistik tafakkurining kaliti bo‘lib, hajman 
siqiq, m azm un an purhikm at, ommaviy va keng tarqalgan janridir. 
U larda kishilikning tabiat va jam iyatga m unosabatining ham ma 
qirralari axloqiy-falsafiy hukm tarzida baholangan. M aqollar ota- 
bobolam ing asrlar davomida to ‘plangan hayotiy tajribalarini zamonlar 
osha yetkazishda manoviy ko‘prik bo‘lib, avlodlarning bir-birlariga 
bog‘lanishlarida bem innat xizmat qilib kelmoqda.
M avzuni m ustahkamlash uchun savollar:
1. T o p is h m o q is tilo h i n im a n i a n g la ta d i? U n in g q a n a q a
ekvivalentlari bor?
2. T opishm oqlar qanday paydo b o ‘ladi? Asosiy om illari nim adan 
iborat?
3. T opishm oqlarda epitetning ijtimoiy-estetik va kompozitsion 
vazifasi n im ad an iborat?
4. T opishm oqlar tuzilishiga ko‘ra qanday tarkibga ega?
5. T o p ish m o q la r yash iringan pred m et soniga k o ‘ra qanday 
ko‘rinishlarga ega?
6. T opishm oqlar yaratilish davri va m azm uniga ko‘ra qanday 
tasniflanadi?
7. T opishm oqlar shaklan qanaqa ichki turlarga ega? Chaldirm oq 
nima?
8. Topishm oqlarning yozma adabiyot bilan m unosabati qanaqa?
9. M aqol istilohi nim ani anglatadi? Uning qanaqa ekvivalentlari 
bor?
10. M aqollar qanday paydo b o ia d i? Asosiy omillari nim adan 
iborat?
11. M aqollarda hayotiy tajriba va sinovlaming axloqiy bahosi 
qanday ifodalanadi?
12. M aqollam ing tashviqiy m ohiyati nim ada?
13. M aqolning kom pozitsion tuzilishi va unda saj san’ati qanday 
rol o ‘ynaydi?
14. M aqollar qaysi usulda ta sn if qilinadi?
15. Parem iologiya nim a? 0 ‘zbek maqolshunosligi tarixiga oid

---

nim alar deya olasiz?
16. Maqollarning nutqdagi aham iyati nim ada ko‘rinadi?
17. Tubandagi