Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

---

CTZBEKISTON RESPUBL1KASI 
OLIY VA O RTA M AXSUS TA 'LIM VAZIRL1G I
O X U N JO N SAFAROV
0 ‘ZBEK XALQ
OG‘ZAKI IJODI
О ‘zbekiston Respublikasi Oliy va о
‘rta m axsus ta
'lim vazirligi
tom onidan universitetlar va pedagogika institutlari u ch u n
darslik sifatida tavsiya etilgan
«Musiqa» nashriyoti 
Toshkent 
2010

---

D a rslik d a o*zbek folklorshunosligining XX asrdagj ilm iy y u tu q la ri miiliy 
g 'o y a k o n sep siy asig a m u vofiqlashtirilgan h o ld a b o ‘lajak filologlarga tushunarli 
qilib, s o d d a va ravon uslubda b ay o n etildi. H a r bir mavzu oxirida talab alam in g
m ustaq il o 'q js h ig a m o ‘ljallangan ilm iy va badiiy adabiyotlarning e n g so ‘nggj 
n ash rla ri berild i.
D a rslik d a m a v zu la r m o h iy a tin i aks ettiru v ch i jad v allar ham berilgan, bu 
m a ’ru z a la rn i k o 'rg a z m a li asosda o 'q is h im koniyatlarini kengaytiradi.
D arslik b o 'la ja k filolog bakalavriat, m agistrantlar, a sp ira n tla r va 
folklor 
bilan q iz iq u v ch ilarg a m o lja lla n g a n .
M a s
' 
и I m u h a r r i r :
TO'RA M IRZAYEV,
О lzR FA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot
instituti direktori, filologiya fanlari doktori,
professor, О ‘zbekiston Respublikasi fa n arbobi,
Abu Rayhon Beruniy nomidagi Respubhka
davlat mukofoti sohibi.
T a q r i z c h i i a r :
M .JO 'R A Y E V
O 'zR FA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot
instituti Folklor bo ‘limi mudiri, fdologiya
fanlari doktori, professor.
D .S .O (RAYEVA
Filologiya fanlari doktori, Buxoro davlat universiteti
О ‘zbek adabiyoti kafedrasi professori.

---

MUALLIFDAN
D arslik 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o ‘rta maxsus ta ’lim
vazirligi, Buxoro davlat universiteti rektorati va muallif tom onidan 
2000-yilning 6-dekabrida tuzilgan uch to m o n lam a 35- raqam li 
shartnom aga muvofiq yozildi. U ndagi m ateriallar o ‘zbek va jah o n
folklorshunosligidagi eng so‘nggi ilmiy-nazariy qarashlarga asoslangan, 
yaxlit holda tanlanib, tizim lashtirildi. Bu, ayniqsa, adabiy tu rlar 
tasnifotining yangicha talqinida, ilgarilari kichik tu r deb kelingan 
m aqol, topishm oq, tabu, irim va yum uq iboralardan iborat xalq 
aforizm i hodisalarining alohida adabiy tur, ya’ni parem ik tu r tarzida 
guruhlantirilganida, qolaversa, lofning xalq nasri tarkibida em as, 
b alk i xalq dram atik ja n ri tarzid a qaralganligida yorqin k o ‘zga 
tashlanadi.
Darslikda mavzular bayonidan keyin talabalar mustaqil o ‘qishi 
sh art sanalgan shu mavzuga oid ilmiy-badiiy folklor asarlari ro‘yxati 
h am d a kursga oid har bir mavzu mohiyatini ixcham ifoda etuvchi 
jadvallar berilgan.
Darslikni yozishda o ‘zbek folklorshunosligida ilgari yaratilgan 
« 0 ‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi» q o ‘llanm asi (1980) va darsligi 
(1990), akademik litseylarga m o ‘ljallangan «Xalq og‘zaki poetik ijodi» 
(2002) darsligi va majmuasi, rus folklorshunoslari V.P.Anikinning 
«R usskoe ustnoe n a ro d n o e tvorchestvo» (2001). T .V .Z uyeva, 
B .P.K irdanlarning «Russkiy folklor» (2002) kabi darsliklari ham da 
shu kurs bo‘yicha Buxoro davlat universiteti o ‘zbek filologiyasi 
fa k u lte ti ta lab alariga salk am 40 y ild an b e ri o ‘qib kelay o tg an
m a ’ruzalarimiz davomida to ‘plagan tajribalarim izdan foydalandik.
Shuningdek, 1990-yilda chop etilgan darslikda o'zim iz yozgan 
m avzular matnini qayta ko‘rib, ayrim tuzatishlar va toldirishlar bilan 
darslikni yanada takom illashtirdik. Ayni ch o q d a o 'sha darslikda 
,T. Mirzayev yozgan topishm oqlar va doston mavzularini muallif roziligi

---

bilan bu darslikda ham saqlab qoldik. Biroq T.Mirzayev dostonga 
bag‘ishlangan mavzuni tam om an qayta ishlab, birm uncha to ‘ldirib, 
mukammallashtirib berdi. M otam marosimi folklori mavzusini yozishda 
esa, shu sohani maxsus o ‘rgangan shogirdimiz, professor D .O ‘rayeva 
bergan m ateriallardan foydalandik. Bunday iltifotlari u c h u n har 
ikkalalariga ham m innatdorchilik bildirishga burchdormiz.
Darslikning yaratilishida bergan qim m atli m aslahatlari uchun 
taniqli folklorshunoslar 0 ‘zbekiston Respublikasi fan arbobi T.M . Mir- 
zayevga, 0 ‘zR FA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti 
F o lk lo r b o ‘lim i m u d iri, filo lo g iya fan lari d o k to ri, p ro fe sso r 
M .Jo‘rayevga, Buxoro davlat universiteti 0 ‘zbek adabiyoti kafedrasi 
jamoasiga, shaxsan iste’dodli folklorshunos olima, filologiya fanlari 
doktori D .S .O ‘rayevaga, 0 ‘zbekiston Milliy universitet professori
H.Boltaboyev va dotsenti O.M adayevga, shuningdek, A ntik dunyo 
tarixi xalqaro akademiyasining akademigi, pedagogika fanlari doktori, 
professor M .H .M ahm udov ham da Buxoro Davlar universiteti pedago­
gika kafedrasi professori, pedagogika fanlari doktori B.R.Adizovlarga 
samimiy m innatdorchilik bildiram an.
Xalqimizda h ar bir to ‘kislikning bir noqisligi bor, degan naql 
bor. Binobarin. biz ham bu darsligimiz noqisliklardan butkul xoli, 
degan da’vodan yiroqmiz. Shu sababli uni takomillashtirish va kam -u 
ko‘stlarini bartaraf etish m aqsadida bildiriladigan har qanday e ’tiborli 
takliflaringizni old indan m innatdorlik bildirgan holda, m am nuniyat 
bilan qabul qilamiz.

---

1-MAVZU: XALQ O G ‘ZAKI I J O D I VA U N IN G 0 ‘ZIG A XOS 
XUSUSIYATLARI, TARIXIY TARAQQIYOTI VA 
0 ‘R G A N ILISH TARIXI
Reja:
1. Folklor haqida umumiy tushuncha: xalq — folklorning ijodkori; 
folklor -ja m o a ijodi; folklor — og‘zaki ijod.
2. Folklorda a n ’anaviylik, variantlilik, ijodiy metod.
3. Folklorshunoslik — folklor haqidagi fan.
4. Folklor nam unalarining qadimgi yozm a obidalar orqali yetib 
kelishi.
5. 0 ‘zbek folklori va folklorshunosligining taraqqiyot davrlari.
6. O lzbek folklorining janriy tarkibi va tizimi.
Folklor haqida imumiiy tushuncha. «Folklor» atamasi aslida «folk»
— xalq va «lore» — donolik so‘zlaridan yasalgan bo‘lib, «xalq donoligi, 
xalq donishmandligi» ma’nolarini anglatadi. U ni birinchi marta 1846- 
yilda Vilyam Tom s ilmiy istiloh sifatida q o ‘lladi. Shundan boshlab 
b u istiloh xalqaro miqiyosda ilmiy taom ilda o ‘zlashib ketdi. Shunga 
qaram ay, Angliya, AQSh va b oshqa ingliz tilida so'zlashuvchi 
m am lakatlarda bu m avhum keng m a ’n o da xalq ijodining barcha 
sohalarini — xalq poeziyasi, xalq nasri, musiqasi, raqsi, rassomlik, 
o'ym akorlik, diniy e’tiqodi va odatlarini ifodalasa, boshqa tillarda 
s o ‘zlashuvchi xalqlarda, asosan, so ‘z san ’atini — xalq og‘zaki poetik 
ijo d i tu sh u n c h a sin i ifoda etad i. X alq m usiqasi tu s h u n c h a s in i 
ifodalashda «musiqa folklori», xalq s a n ’atining boshqa tu rlarini. 
chunonchi, o ‘ymakorlik, zargarlik, zardo‘zlik, kashtachilik (patdo‘zlik) 
singarilar «xalq amaliy san’ati» te rm in i ostida tushuniladi. «Xalq 
raqsi» tushunchasi xalq xoreografiyasi (grekcha «choreuo» — xor 
j o ‘rligida raqsga tushm oq va «grapho» — raqs harakatlarini maxsus

---

belgilarda yozib olm oq) deb yuritiladi. O 'zbek folklorshunosligi 
tarixida «folklor» istilohi nisbatan keyinroq ilmiy iste’molga kirdi. U 
dastlab «el adabiyoti», «og‘zaki adabiyot», «og‘zaki ijod» tarzida 
qo'Hanildi. 1935-yilda H .Z a rif va Sh.Rajabiylarning « 0 ‘zbek sovet 
folkloridan nam unalar» kitobi bosilib chiqqandan keyin m azkur 
istilohni qo'llash taom ilga kira boshladi va asta-sekin o ‘zbek folklori 
tushunchasi zam irida o ‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi tushuniladigan 
b o ‘ldi. Hodi Zarifning oliy o ‘quv yurtlari uchun tuzgan ikki jildlik 
« 0 ‘zbek folklori» (1939 va 1941-y.) xrestomatiyasi nashr etilgach, u 
yanada barqarorlashdi.
0 ‘zbek folklori xilm a-xil janrlard an tarkib topgan og‘zaki so‘z 
s a n ’ati b o ‘lib, xalq im izn ing dun yo q arashi, badiiy zavqi, ijodiy 
salohiyati, sim patiya va antipatiyasini, orzu va intilishlarini aks 
ettiradi. Binobarin, folklorni maxsus fan sifatida oliy o‘quvyurtlarida 
o lqitish hayotiy zaruriyat taqozosi tufayli amalga oshdi.