m a’lum bir asarning jonli og‘zaki epik a n ’ana zam inida vujudga
kelgan, bir-birini inkor etm asdan yonm a-yon yashay oladigan va
o ‘zaro farqlanuvchi turli-tum an matnlaridir.^
Chunonchi, «Alpomish»
dostonining yigirma sakkiz dostonchidan yozib olingan o ‘ttiz uchta
to ‘liq, parcha, ertak va m azm unidan iborat variantlari mavjud\
Xalq ijodiyotida variantlar bir-birlaridan, aw alo , asar matnining
saqlanishi, ya’ni to ‘laligi, qisqarganligi, parcha holiga kelganligi yoki
kontom inatsiya (lotincha: co n tam inatio —
bir-biriga tegdirmoq,
aralashtirm oq, qorishtirm oq)ga uchraganligi, so‘ngra esa, badiiy
shaklining o ‘zgarib turishi, aytaylik, band yo bayt tarkibining o‘zgarib
turishi, bir m atnning goh u va goh boshqa bir ja n r tarkibida o ‘rin
alm ashtirishi natijasida farqlilik kasb etadilar. Shu sababli folklorda
har bir variant to ‘la va teng huquqqa ega mustaqil asar sanaladi.
Variantlilikning m uhim xususiyati, versiya ichida harakat qilishidir.
Binobarin, versiya m ohiyatan ancha keng hodisa bo'lib, «kompozitsion
va g‘oyaviy-badiiy tasvir vositalari jihatidan bir-biridan prinsipial
ravishda keskin farq qiluvchi xalq og‘zaki poetik ijodining bir sujet
va janrdagi nam unalari (tekstlari)»8 dan tashkil topgan. Chunonchi,
«Alpomish» dostonining o ‘zbek, oltoy, tatar, boshqird, qoraqalpoq,
qozoq va boshqa xalqlarga m ansub versiyalri kabi. G ohida birgina
doston birgina xalqning o ‘zida ham ikki va undan ortiq versiyaga
ega b o ‘lishi m um kin. M asalan, «Shirin bilan Shakar» va «Sohibqiron»
dostonlari o ‘zbek xalqi orasida ikki versiyada tarqalgan.
Shunday qilib, variantlilik folklor asarlarining xalqchilligini hamda
tarqalish chegarasini belgilaydi, folklorda kechayotgan o ‘zgarish-
larning sabablarini o ‘rganish asosida xalq ijodiyotidagi jarayonlarga
xos q on uniyatlam i ochish uchu n boy material beradi.
\ Folklorda ijodiy m eto d
badiiy adabiyotdan farqli o ‘laroq, voqelikni
in’ikos etish vositalari ham da uni tipiklashtirish prinsiplarida namoyon
b o ‘ladi.|X alq asarlarida davrning tarixiy ruhi real aks ettirilib, keng
miqyosdagi tipiklashtirish prinsipiga amal qilinadi. Chunonchi, o ‘zbek
qahram onlik eposi — «Alpomish»da Q o ‘ng‘irot qabilasida patriarxal
— urug‘chilik alom atlari yem irila boshlagan davrlarda oila uchun
kurashning jam iyat ijtim oiy m unosabatlarida m uhim rol o ‘ynaganligi
real ko'rsatilib, bu A lpom ish va Barchin obrazlarida keng miqyosli
um um lashm a holida tipiklashtirilgan. Ammo xalq badiiy tafakkuri
hali ilk bosqichida dunyoni stixiyali materialistik tarzda anglashga,
idrok etishga m oyil va q o d ir edi. Bu hoi o ‘sha
real hodisalarni
ajabtovur m o‘jizaviylik yoki sehrlilik fonida ta sa w u r qilishga olib
keldi. N atijada xalq badiiy tafakkurida reallik va fantastika o ‘zaro
uyg‘unlashib ko'rina boshladi. Shu tariqa folklorda shartlilik —
fantastika va hayotiylik — reallik o‘zaro singishib, tipik holga aylanib
bordi. M asalan, sehrli ertaklardagi go‘zal ayollar obrazlarini ko‘zdan
kechiraylik. Ularda xalq o'zinig estetik idealinigina emas, balki o ‘zbek
ayoliga xos eng yaxshi fazilatlarni ham um um lashtirib ifoda etgan.
Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki,
dunyoni abstrakt — idealistik
va realistik tasaw ur qilishning
g‘alati holda
o'zaro q o ‘shilih ketishi
folklor ijodiy m etodining o ‘ziga xos xususiyatiga aylandi. Shu
jarayo nd a fantastika va ro m antik a m ehnat ahliga o ‘z xayoli —
o ‘ylarida yorqin kelajakni yaratish im konini bergan: m anzildan
m anzilga tezroq borish istagi —
uchar gilam , g ‘irot, boychibor,
sim urg'larni; dushm andan qasos olish istagi — u r to ‘qmoq« bir
serm aganda qirq gaz cho'ziladigan keskir qilichni, ichi qovoqariga
to ‘la tarvuzni; jahon ayvonidagi voqealardan voqif b o ‘lish istagi —
o y n ayi ja h o n n i; hayot ishqi b ila n yash ash istagi — in so n n i
yashartiruvchi yoki har qanday xastaliklardan xalos etuvchi obi hayot,
sehrli olm a va hokazolarni yaratganki, kishilik jam iyatining
hozirgi
bosqichida qachonlardir sehrlilik timsoli b o ‘lgan bu obrazlar tezuchar
samolyotlar, tezyurar avtomobillar, avtomat, m inom yot, katyushalar,
televizor va hayotbaxsh dorilar tarzida reallashdi.
F o lk lo rd ag i bir q ator ja n rla rd a , ju m la d a n , m a ish iy -h ay o tiy
ertaklarda, tarixiy va lirik q o ‘shiqlarda voqelik ham ,
qahram on ham
real ifodalanadi. Bu, shubhasiz, xalq onginig mifologik tasaw urlardan
qutula borib, o ‘z-o ‘zini anglashi ancha chuqurlashgan, oilaviy va
ijtimoiy turm ush tarzidagi o ‘zgarishlarni teranro q idrok eta borishi
tufayli nisbatan keyinroq sodir b o ‘lgan hodisadir.
Xalqning juda ko‘p asarlarida qahram onni badiiy ifodalash prinsipi
ham mushtarakdir. Xalq ideal fazilatlar egasi bo‘lib, om m ani ergashtira
oladigan qahramonnigina qabul qilgan. Shu sababli folklor asarlaridagi
qahram on beqiyos yiriklashtirilgan: Alpomish, G o ‘ro ‘g‘li, Rustam,
Ravshan, Avaz, Nasriddin afandi, Kal, Aldar ko‘sa, K achal polvon —
bularning har birida xalq qu drati va zakovati
b o r salobati bilan
umumlashtirilgan. Shu sababli ular hamisha, har qanaqa og‘ir vaziyatda
g‘olib chiqadi va xalq umidvorligi (optimizm)ini tashiydi. Umidsizlik
( реомяшип) folldorga yetd i p ^ a iq badiiy tafakkurida um um xalq
Download
Do'stlaringiz bilan baham: 
