Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

allaning so ‘zi etnas, kuyi yoqimli va muhim.
Chunki 
u hali so‘zni anglamaydi. Alladagi so‘zlar ona uchun muhim: ular- 
on a q alb in in g nid olari. B ir xil ohangdagi kuy bola m a’naviy 
ehtiyojining dastlabki q on d irg ichi sifatida xizm at eta boshlaydi. 
G .D obryakov aytganidek: «Bola birinchi oydaligidayoq musiqiy 
idrokini — ritm va ohangni idrok eta olishini nam oyon etadi; lekin 
u n g a fa q a t m u rak k a b b o ‘Im ag a n to v u sh larn in g alm a sh in ish i 
ritmikasigina o ‘ngg‘aydir.»86 Biroq shu m onoton ohang turli xildagi 
h a ra k a tla r j o ‘rlig id ag in a alla la rn in g k o m p o zitsio n yaxlitligini 
ta ’minlaydi. Chunki allalar h ar qanday holatda ham jism oniy harakat, 
h am psixik faoliyat bilan uzviy bogMiqdir. Jismoniy harakat bolaning 
m u tta s il o ‘s is h in i, o r g a n iz m in in g f iz io lo g ik c h i n iq is h in i 
rag‘batlantiruvchi m uhim vosita b o ‘lsa, allalarning m onoton ohangi 
esa shu jism oniy rivojlanishini m a ’naviy ulg‘ayishga ulaydigan kanal 
b o ‘lib, bola psixik faoliyatini harakatga solishga va faollashtirishga 
xizm at qiladi.
0 ‘zbek folklorshunosligida allalarning kom pozitsion butunligini 
so‘z, ohang va harakat birligida, shu uzvlaming o ‘zaro mantiqiy 
aloqadorligida ko‘rish hali ilmiy maromiga kiiganicha yo‘q. Jumladan, 
0
‘zbek allalarini o ‘rganishda birm uncha ishlar qilgan, ayni choqda 
asossiz ravishda ulam i m arosim qo‘shig‘i sifatida xarakterlagan taniqli 
folklorshunos M.Alaviya: «Alla, asosan, to ‘rtlikdan tashkil topgan 
bo‘Isa ham , ba’zan allalovchi to ‘lqinlanib ketsa, davom ettirib, boshqa 
m isralarni ham q o ‘shib yuboradi va bir-biriga yaqin b ir qancha 
to ‘rtliklam i aytib, bu bilan o ‘zining tilak, arm onini izhor etadi»87,
— deb yozib, allaning struktural xususiyatlarini cheklab q o ‘ygan. 
C h indan ham to ‘rtlik shaklidagi band - o‘zbek allalarining yetakchi 
struktural uzvi. A m m o o ‘zbek onalari repertuarida uchlik, beshlik, 
oltilik, yettilik va sakkizlik tarzida bir butun tugallangan allalar ham, 
shuningdek, shu xildagi b ir necha bandlardan tarkib topgan allalar

---

ham ancha. Bunday strofik xilma-xillik onaning allani kuylayotgan 
vaziyatdagi kayfiyatining natijasi bo‘lib, unda ifodalanishi kutilgan 
g‘oyaviy niyatning salmog‘iga, yo‘nalishiga bog‘liq. 0 ‘zbek allalarida 
shunday bir ichki mantiq borki, u qaysidir b ir ishorada harakat, 
ohang va mazmun biriigini ta ’minlab turadi:
Alla-yo
Alla
Oppoq qizim, alia,
Qaymoq qizim, alia,
G o ‘zal qizim, alia,
Asal qizim , alia,
Oqcha qizim, alia,
Zog‘cha qizim, alia,
Sanam qizim, alia,
Tam tam qizim, alia,
Erka qizim, alia,
Serka qizim , alia,
Alla-yo alia.
Yotsin qizim , alia,
Shirin uxlab, alia,
Qotsin qizim, alia,
Alla-yo alia.
Bu alia erkalama xarakteriga ega. Uning strofik tuzilishi — ikkilik 
shaklida. Barcha qofiyadosh so ‘zlar epitet (sifatlash) vazifasini 
bajargani holda nuqul satr boshida kelgan — anafora tarzida: «qizim, 
alia» m urojaatnom asi esa m onoton mayin ohangni ta ’minlovchi 
m urakkab radif bo‘lib, b u tu n alia davom ida oh an g va kuyning 
y a x litlig in i, yagona o q im d a o q is h in i, e rk a lo v c h i p a rd a la rd a
to v lan ish in i t a ’m inlagan. E p itet-q o fiy ad o sh s o ‘zlard a onaning 
qizalog‘iga bo‘lgan chuqur m ehri xilma-xil qiyoslash va o ‘xshatishlarda 
tovlanib turadi. Shu qiyoslash va o ‘xshatishlam i yuzaga keltirgan 
narsa va hodisalaming aksariyati qay bir xususiyati bilan uxlatilayotgan 
qizaloq - alia link qahramoni xarakter — xususiyatlarini yoki qiyofasini 
ochishgaqaratilgan. lnchunin, qizalog‘ining erkaligi serkaning holatini 
esga solganda jonlilik kasb etgani singari «oqcha qiz»ning chug‘ur- 
chug‘uri zog‘chaning ayni holatini xotirga keltiradi. Shu tariqa ona 
q iz a lo g ‘ining nafaqat ta sh q i sifatlarin i (o p p o q lig i, g o ‘zalligi, 
chopqirligi va h.k.), balki m a’naviyatiga xos yumshoqlik, vazminlik,

---

samimiylik va boshqa belgilarini ham poetik ta ’riflab turib, shu insoniy 
fazilatlarni o ‘z jigargo‘shasida ko‘rishni istaydi, uni mehrga yo‘g‘rilgan 
o rz u p a r d a la r id a m ay in k u y la y d i. O n a la r o ‘zlari xush yoki 
noxushliklaridan q a t'iy nazar farzandlariga ham isha mehribonlik 
qiladilar; farzandlarini erkalata turib uyquga kirganlarida eng nafis 
ranglam i tanlashga, shu ranglarni g‘oyat nazokat bilan ishlatishga 
alohida e ’tiborberadilar. Bolalam ing xarakterlarini ochishda doimo 
tiniqlik va quvnoqlik bilan bog‘liq tuyg‘ularini teran k o ‘rsatishga 
xizmat qiluvchi epitetlarga murojaat qiladilar; Shu niyatda