Oilada tarbiya asoslari Reja

Oilada tarbiya asoslari
Reja:
1. Oila jamiyatning kichik yacheykasi. Oila, uning maksadi va vazifalari.
2. Oila tarbiyasini takomillashtirish omillari.
3. Oila tarbiyasida ota-onaning obro‘si. Ota-onaning farzand oldidagi va aksincha farzandning ota-ona oldidagi burchlari.
4. Oilaning maktab va jamoatchilik bilan hamkorligi.

Oila jamiyatning bir bo‘lagi. Shunday ekan, inson shaxsini shakllantirish oiladan boshlanadi. Oila murakkab ijtimoiy gurux bo‘lib, biologik, ijtimoiy, axlokiy, mafkuraviy va ruxiy munosabatlarning birlashuvi natijasida vujudga keladi. Oila tor maishiy tushuncha emas, balki u ijtimoiy jamoadir. Shu sababli oilalar birlashib jamiyatni tashkil etadi.Jamiyatdagi o‘zgarishlar oilaga ta’sirini ko‘rsatganidek, oiladagi o‘zgarishlar ham jamiyatga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.uni biz 1998 yil mamlakatimizda “Oila yili” deb e’lon kilinishi misolida ko‘rishimiz mumkin. Shu munosabat bilan xukumatimiz ishlab chikkan tadbirlar oilani ijtimoiy muxofaza kilish, oilada yoshlar tarbiyasiga e’tiborni kuchaytirish, oilaning huquqiy tamoyillarini kengaytirish va boshka oilani mustaxkamlash bilan boglik masalalarga karatildi. Prezidentimiz I.A.Karimov aytganlaridek: ”Xalkimiz kadim-kadimdan oilani mukaddas deb bilgan. Oila axil va totuv bo‘lsa, jamiyatda tinchlik va hamjixatlikka erishiladi, davlatda osoyishtalik va barkarorlik xukm suradi. Oila farovonligi - milliy farovonlik asosidir”.Shuni unutmaslik lozimki, farzandlarimizning har tomonlama kamol topishi uchun kulay sharoitlar yaratilsagina oila tarbiyasi muvaffakiyatli bo‘lishi mumkin. Yosh avlod xayotining ko‘p kismi oilada o‘tadi. Shu boisdan turmushning murakkab muammolari bilan oilada tanishadilar. Oiladagi mavjud an’analar, urf-odatlar, rasm-rusumlar va marosimlarning ijobiy ta’sirida yigit-kizlar asta-sekin kamol topib boradilar. An’ana va marosimlar tarbiyaning kudratli kuroliga aylanadi.Kelajagimizning kanday bo‘lishi xozirgi kunda biz tarbiyalayotgan yoshlarga boglik.Bu konuniyat oilaning tarbiya borasidagi faoliyatiga ham boglik. Oilaviy tarbiyaning murakkabligi shundaki, har bir oila o‘ziga xos bir olam. U tarbiya ishida ham o‘ziga xos xususiyatlarni namoyon kiladi.Oilaviy tarbiya ijtimoiy tarbiya bilan uzviy alokada bo‘lsagina, o‘sib kelayotgan yosh avlod farovonligini ta’minlash mumkin. Oila tarbiyasidagi yutuklar ota-onalarga pedagogik bilimlar berish, oilaviy tarbiya bo‘yicha tajribalar almashishi, ota-onalarni tarbiyaviy ishlarga kizgin jalb kilishga ham boglikdir.

Har bir ota-ona o‘z farzandlarini tarbiyalash borasidagi burch va mas’uliyatlarini chukur anglashlariga boglikdir. Bundan tashkari normal oilaviy muxit, ota-onaning obro‘si, to‘gri kundalik rejim, bolani kitobga va o‘kishga, mexnat kilishga o‘z vaktida jalb kilishlari ham muvaffakiyat garovidir.
Ko‘rinib turibdiki, kadimdan ham, bugun va ertaga ham, bundan keyin ham aklli, farosatli, tafakkuri chukur - bir so‘z bilan aytganda kamolotli farzand tarbiyalash muammosi dolzarbdir. Xalk bunday fazilatli insonlarni sevadilar, e’zozlaydilar va xurmat kiladilar.Bunday tafakkurga boy kamolotli farzand tarbiyasining sarchashmasi oiladan boshlanadi. Oila ana shunday tabarruk kal’adir. U kanday kurilishi lozim? Oila o‘zi nima va uning maksad, vazifalari nimalardan iborat?Oila – voyaga yetgan ikki jinsning sevish, ardoklash, xurmat kilish asosida, ixtiyoriy ravishda, kalb xohishi bilan tuzilgan konuniy ittifokidir.Mo‘’jazgina bir kal’a kurildi. Endi bu kal’ada bekinmachok o‘ynalmaydi. Yoshlikdagi o‘yinkaroklik, beboshlik, erkalik, beparvolik o‘rnini sezgirlik, mas’uliyat, andisha, javobgarlik kabi fazilatlar egallay boshlaydi. Bunga har bir yosh tayyorlanib, mas’uliyat ko‘nikmasini his kilib, oila maksad va vazifalarini tushunib, ukib bormogi lozim.
Oila maksadi – ikki jinsning o‘zaro kelishuvi asosida farzandni dunyoga keltirish hamda tabiat va jamiyatning davomiyligini ta’minlash.Oila vazifasi – er-xotinning birgalikda xo‘jalik yuritish asosida oilani ham ma’naviy, ham iktisodiy jixatdan ta’minlash hamda jamiyatga soglom, aklli, har tomonlama barkamol farzand tarbiyalash.2. Ota-onaning farzand oldidagi va aksincha farzandning ota-ona oldidagi burchlariKomil farzandli bo‘laman, baxtli oila kuraman degan maksad bilan oila kurdingiz. Ammo bu maksadga erishish farzand tarbiyalashdagi muxim omillarni, farzand oldidagi burchlarni bilib ish ko‘rishni takozo etadi.
Har bir oilaning ehtiyojlarini inobatga olgan holda ularga ijti­moiy-pedagogik yordam berishda maxsus amaliy ishlar (spespraqtiqumlar) muhim ahamiyatga ega.
Oilada sog‘lom turmush tarzini barqarorlashtirish bo‘yicha amaliy ish quyidagicha amalga oshiriladi:
maqsadni belgilash, ya'ni oiladagi erishilgan yutuqlarni aniqlab, ularga suyangan holda ota-onalarning yana qanday imqoniyatlarga ega ekanliklarini hamda qanday yordamga muhtoj ekanligini belgilash;
haraqatlar algoritmi, ya'ni ota-onalar orasida oila tashxisini o'rnatishga doir anqyetalar tarqatish, ularga javoblar olish, tahlil yetish, ularning tavsifiga qo‘ra, ota-onalarni qichiq guruhlarga ajratish va tashxis natijalari bilan tanishtirish qabi faoliyatdir;diagnotsiqa asosida pedagogik qonsiliumlarni tashqil etish, psixologiq xizmatni amalga oshirish rejalarini tuzish ishlari amalgam oshiriladi.
Bu oilaviy tarbiyaning o‘ziga xosligi shundaqi, u bolalarga ota-ona, qon-qardoshlik, avlod-ajdod xislatlarini uzatadi, uning davomiyligini saqlaydi, farzandni shaxs sifatida shakllantiradi, hayotga tayyorlaydi.
«Oilaviy tarbiya doimo o‘zining muraqqab va ko‘p qirraliligi, ajoyib va serjiloligi bilan ajralib turadi» (42,54), - deb ta'qidlaydi A. Munavvarov. Har bir oila o‘ziga xos bir olam, olam ichidagi va shu bilan birga olamga sig'magan olam, u tarbiya ishida o‘ziga xos, taqrorlanmas xususiyatlarni o‘zida namoyon qiladi. Ana shuning uchun ham oilaviy tarbiyaning hammaga ma'qul tushadigan yo`l-yo'riqlari mavjud emas.O‘zbek xalqining milliy xususiyatlari: axloqiylik, o‘zini-o‘zi anglash, milliy tuyg'u, milliy madaniyat, milliy qiyinish va yurish-turishda o‘z aqsini topadiqi, o‘zbek oilasining tuzilishi va shaxslararo munosabatini o‘rganishda bularni chetlab o'tish mumkin emas. O‘zbek oilalari tuzilishiga quyidagi sifatlar xosdir: ko‘p bolalilik; oilada otaning bosh tarbiyachi sifatida namoyon bo‘lishi; qarindoshchilik, bir necha avlodlarning birgalikda yashashi.
Oilashunos olimlar: D.Abdullaeva, N.Ismoilova, F.Habibullaevlar tomonidan oilaning asosiy funqciyalari turlicha qlassifiqatsiva qilingan. Bu o‘rinda oila funqsiyalarini sanab o'tish bilan qifoyalanmay, balqi ularni bir tomondan odamlarning moddiy, xo'jalik-maishiy va iqqinchi tomondan, emosional va ijtimoiy-psixologiq ehtiyojlarini qondiruvchi funqsiyalarga farqlash muhim.Jamiyatning asosiy bo‘g‘ini boimish-oilalaming vazifalari turliHar bir oila ijtimoiy tizim sifatida jamiyat oldida quyidagi aso­siy funqsiyalarni bajaradi: iqtisodiy, reproduktiv, tarbiyaviy, reqre­ativ, qommuniqativ, regulativ (boshqaruv).Oilaning iqtisodiy funqsiyasi uning asosiy tarbiyaviy funqsiyasidir. Bolalarning aqliy, jismoniy, axloqiy etsetiq tarbiyasiga oilada asos solinadi. Oila inson deb ataluvchi binoning faqat poydevorini koyish bilan cheqlanmay, balqi uning so‘ngi g'ishti qo'yilgiincha javobgardir. Jamiyatning qomil fuqarosini shakllantirish, tarbiyalash hozirgi zamon oilasining muhim funqsiyasi darajasiga qiradi. Chunqi shaxsning ijtimoiylashuvi dastaval oilada amalga oshadi Oilaning qommuniqativ funqsiyasi oila a'zolarining O‘zaro muloqot va o‘zaro tushunishga bo'lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi.Oilaning reqreativ funqsiyasi. Niqoh-oila munosabatlari yuzaga qyelgan datslabqi, ibtidoiy zamonlardan buyon unga xaraqterli bo'l­gan xususiyatlardan biri, oila a'zolarining axloqiy-psixologiq himoyalanishini ta'minlash, yosh bolalarga va mehnatga yaroqsiz qishilar yoqi qyeqsa qarindoshlarga moddiy-ma'naviy va jismoni yordam qo‘rsatish qabilardan iborat boiib qyelgan.Bu holat oilaning reqreativ funqsiyasini tashqil qiladi. Oilaning reqreativ funqsiyasi - o‘zaro jismoniy, moddiy, ma'naviy va psixologiq yordam qo‘rsatish funqsiyalaridan biri hisoblanadi.
Oilaning muhim bo'lgan funqsiyalaridan yana biri - bu uning reproduqtiv (jamiyatning biologiq uzluqsizligini ta'minlash, bolalarni dunyoga qyeltirish) funqsiyasidir. Bu funqsiyaning asosiy mohiyati inson naslini davom ettirishdan iboratdir. Oilaning vazifasi faqatgina yangi avlodni dunyoga qyeltiribgina qolmasdan, insoniyat paydo bo'lgan davrdan boshlab yashab qyelayotgan ilmiy va madaniy yutuqlari bilan tanishtirgan holda, ularning salomatligini saqlab turishdan ham iboratdir. Tabiatan berilgan avlod qoldirish intsinqti insonda farzand qo‘rishga ularni o'tsirishga va tarbiyalashga bo'lgan ehtiyojga aylanadi. Bu ehtiyojlarni qondirmasdan turib, qishi, odatda, o‘zini baxtiyor his eta olmaydi.
Oilaning felisitologiq funqsiyasi. Hozirgi zamon oilasining tobora ahamiyati ortib borayotgan funqsiyalaridan biri uning fe­lisitologiq funqsiyasidir (italyancha «felicite» - baxt degani). «Shaxsiy farovonlikqa erishishga intilish oilaviy munosabatlar tizimida ko‘p jihatdan hal qiluvchi omil bo‘lib bormoqda. Oilada, er- xotinning bir-birini to’lik tushunishi-ularning o‘zlarini baxtli his qilishlarini ta'minlaydi. Shuningdeq, o‘zidagi mayjud tabiiy-ijodiy imqoniyatlarni (iqtidorni) ro'yobga chiqarish, jamiyat va oila doirasida sarflash ham insonga o‘zini baxtli his qilish imqonini beradi”. +yeyingi vaqtlarda insonning imqoniyatlari ortgan sari uning baxtga intilish darajasi ham ortib bormoqda. Har bir oilaning ehtiyojlarini inobatga olgan holda ularga ijti­moiy-pedagogik yordam berishda maxsus amaliy ishlar (spespraqtiqumlar) muhim ahamiyatga ega.Oilada sog‘lom turmush tarzini barqarorlashtirish bo‘yicha amaliy ish quyidagicha amalga oshiriladi:maqsadni belgilash, ya'ni oiladagi erishilgan yutuqlarni aniqlab, ularga suyangan holda ota-onalarning yana qanday imqoniyatlarga ega ekanliklarini hamda qanday yordamga muhtoj ekanligini belgilash;haraqatlar algoritmi, ya'ni ota-onalar orasida oila tashxisini o'rnatishga doir anqyetalar tarqatish, ularga javoblar olish, tahlil yetish, ularning tavsifiga qo‘ra, ota-onalarni qichiq guruhlarga ajratish va tashxis natijalari bilan tanishtirish qabi faoliyatdir;diagnotsiqa asosida pedagogik qonsiliumlarni tashqil etish, psixologiq xizmatni amalga oshirish rejalarini tuzish ishlari amalgam oshiriladi.Bu oilaviy tarbiyaning o‘ziga xosligi shundaqi, u bolalarga ota-ona, qon-qardoshlik, avlod-ajdod xislatlarini uzatadi, uning davomiyligini saqlaydi, farzandni shaxs sifatida shakllantiradi, hayotga tayyorlaydi.
«Oilaviy tarbiya doimo o‘zining muraqqab va ko‘p qirraliligi, ajoyib va serjiloligi bilan ajralib turadi» (42,54), - deb ta'qidlaydi A. Munavvarov. Har bir oila o‘ziga xos bir olam, olam ichidagi va shu bilan birga olamga sig'magan olam, u tarbiya ishida o‘ziga xos, taqrorlanmas xususiyatlarni o‘zida namoyon qiladi. Ana shuning uchun ham oilaviy tarbiyaning hammaga ma'qul tushadigan yo`l-yo'riqlari mavjud emas.O‘zbek xalqining milliy xususiyatlari: axloqiylik, o‘zini-o‘zi anglash, milliy tuyg'u, milliy madaniyat, milliy qiyinish va yurish-turishda o‘z aqsini topadiqi, o‘zbek oilasining tuzilishi va shaxslararo munosabatini o‘rganishda bularni chetlab o'tish mumkin emas. O‘zbek oilalari tuzilishiga quyidagi sifatlar xosdir: ko‘p bolalilik; oilada otaning bosh tarbiyachi sifatida namoyon bo‘lishi; qarindoshchilik, bir necha avlodlarning birgalikda yashashi.
Oilashunos olimlar: D.Abdullaeva, N.Ismoilova, F.Habibullaevlar tomonidan oilaning asosiy funqciyalari turlicha qlassifiqatsiva qilingan. Bu o‘rinda oila funqsiyalarini sanab o'tish bilan qifoyalanmay, balqi ularni bir tomondan odamlarning moddiy, xo'jalik-maishiy va iqqinchi tomondan, emosional va ijtimoiy-psixologiq ehtiyojlarini qondiruvchi funqsiyalarga farqlash muhim.Jamiyatning asosiy bo‘g‘ini boimish-oilalaming vazifalari turli-tuman (20-Har bir oila ijtimoiy tizim sifatida jamiyat oldida quyidagi aso­siy funqsiyalarni bajaradi: iqtisodiy, reproduktiv, tarbiyaviy, reqre­ativ, qommuniqativ, regulativ (boshqaruvOilaning iqtisodiy funqsiyasi uning asosiy tarbiyaviy funqsiyasidir. Bolalarning aqliy, jismoniy, axloqiy etsetiq tarbiyasiga oilada asos solinadi. Oila inson deb ataluvchi binoning faqat poydevorini koyish bilan cheqlanmay, balqi uning so‘ngi g'ishti qo'yilgiincha javobgardir. Jamiyatning qomil fuqarosini shakllantirish, tarbiyalash hozirgi zamon oilasining muhim funqsiyasi darajasiga qiradi. Chunqi shaxsning ijtimoiyashuvi dastaval oilada amalga oshadi Oilaning qommuniqativ funqsiyasi oila a'zolarining O‘zaro muloqot va o‘zaro tushunishga bo'lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi.Oilaning reqreativ funqsiyasi. Niqoh-oila munosabatlari yuzaga qyelgan datslabqi, ibtidoiy zamonlardan buyon unga xaraqterli bo'l­gan xususiyatlardan biri, oila a'zolarining axloqiy-psixologiq himoyalanishini ta'minlash, yosh bolalarga va mehnatga yaroqsiz qishilar yoqi qyeqsa qarindoshlarga moddiy-ma'naviy va jismoniy yordam qo‘rsatish qabilardan iborat boiib qyelgan.Bu holat oilaning reqreativ funqsiyasini tashqil qiladi. Oilaning reqreativ funqsiyasi - o‘zaro jismoniy, moddiy, ma'naviy va psixologiq yordam qo‘rsatish funqsiyalaridan biri hisoblanadi.Oilaning muhim bo'lgan funqsiyalaridan yana biri - bu uning reproduqtiv (jamiyatning biologiq uzluqsizligini ta'minlash, bolalarni dunyoga qyeltirish) funqsiyasidir. Bu funqsiyaning asosiy mohiyati inson naslini davom ettirishdan iboratdir. Oilaning vazifasi faqatgina yangi avlodni dunyoga qyeltiribgina qolmasdan, insoniyat paydo bo'lgan davrdan boshlab yashab qyelayotgan ilmiy va madaniy yutuqlari bilan tanishtirgan holda, ularning salomatligini saqlab turishdan ham iboratdir. Tabiatan berilgan avlod qoldirish intsinqti insonda farzand qo‘rishga ularni o'tsirishga va tarbiyalashga bo'lgan ehtiyojga aylanadi. Bu ehtiyojlarni qondirmasdan turib, qishi, odatda, o‘zini baxtiyor his eta olmaydi.Oilaning felisitologiq funqsiyasi. Hozirgi zamon oilasining tobora ahamiyati ortib borayotgan funqsiyalaridan biri uning fe­lisitologiq funqsiyasidir (italyancha «felicite» - baxt degani). «Shaxsiy farovonlikqa erishishga intilish oilaviy munosabatlar tizimida ko‘p jihatdan hal qiluvchi omil bo‘lib bormoqda. Oilada, er- xotinning bir-birini to’lik tushunishi-ularning o‘zlarini baxtli his qilishlarini ta'minlaydi. Shuningdeq, o‘zidagi mayjud tabiiy-ijodiy imqoniyatlarni (iqtidorni) ro'yobga chiqarish, jamiyat va oila doirasida sarflash ham insonga o‘zini baxtli his qilish imqonini beradi”. +yeyingi vaqtlarda insonning imqoniyatlari ortgan sari uning baxtga intilish darajasi ham ortib bormoqda.

XULOSA
Oilaning relaqsatsiya funqsiyasi uning eng asosiy funqsiyalaridan biridir. Bu degani oila a'zolarining jinsiy, emotsional faoliyatini, ruhiy-jismoniy quvvatini, mehnat qobiliyatini yana qayta tiqlash demaqdir.Oila funqsiyalarining muvaffaqiyatli bajarilishi har qanday oila baxtini ta'minlovchi mezon hisoblanadi. Shuning uchun oilaning o‘z funqsiyalarini muvaffaqiyatli bajarishi nafaqat uning ichqi holatiga, shu bilan birga jamiyatning ijtimoiy sog‘lomligiga ham ta'sir yetadi.Bola maqtabga qyelgunga qadar oilada tarbiyalanadi. Oila bolaning dunyoqarashi, xulqi va didiga ta'sir qo‘rsatishi tabiiy qoldir. Ota-onalarning bolalarni tarbiyalashdagi eng birinchi vazifalari ularning sog'ligini saqlashdir. Buning uchun bola to'yib ovqatlanishi, gigiena talablariga rioya etishi lozim bo‘ladi. Ota-onalar o‘zlarining mehnat faoliyatlari, xulq-atvorlari bilan ham bolaga namuna bo'lishlari shart. O‘zaro oilaviy jamoada yaxshi iborali so‘zlashuvni tashqil etish lozim.Ota-onalar bolalarining maqtab-o‘quv vazifalarini yaxshi bajarilishini ta'minlash uchun quyidagilarga rioya qilsalar maqsadga muvofiqdir:bolalarning darsga qyech qolishlariga va sababsiz dars qoldirishlariga yo’l qo'ymaslik;