Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

chorlamalar
deb yuritiladi. U lar bolalaming o ‘yinga 
chorlov kechinm alarini aniq vaziyatga bog‘liq holda ifodalaydi va 
ham isha o ‘yinga d a’vat etish, chaqirish vazifasini bajaradi:
Bacha, bacha bozi, 
Y ana:Bacha b o ‘lsang, kelaver,
K im qora qozi? 
0 ‘ynab-o‘ynab ketaver.
Kim 
o ‘ y i n g a
chiqm asa, 
K el-ho, kei,
Bo‘yinga tosh-tarozi. 
K el-ho, kel!. . .
C horlam alar aksaran hayqirib aytiladi. 0 ‘yinni ikki qarama-qarshi 
tarafga b o ‘lish asosida tashkil etm oqchi bo‘lishsa («Oq terakmi, ko‘k 
te ra k ? » t i p id a g i o ky in l a r d a ) , 
c h e k la s h m a c h o q
a y tis h a d i. 
Cheklashm achoq, odatda, ikki bolaning o‘zaro yashirincha kelishib, til 
biriktirib, o ‘zlariga yasama «ot qo‘yish»lari asosida yuzaga keladi. 
Bu ho i u la rn in g o n ab o sh i ( o ‘yinboshi) b ilan qiladigan savol- 
javoblarining sirliligini ta ’minlagan. Cheklashmachoqlar aksar hollarda 
onaboshi (o ‘yinboshi)ga m urojaat qilish bilan boshlanadi:
— M ati, mati,
Kimi navbati?
— M ening navbatim!
— Toji tillo x o ‘rozni olasanm i 
Yo chala mullo tovuqm i?
— Toji tillo xo‘rozni.
M en toji tillo xo‘roz)
— 0 ‘t m en tomonga!
Bunday cheklashm achoqlar murojaat va savoldan iborat bo‘lishsa- 
da, savol hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bolalar onaboshi (o‘yinboshi)ga 
m urojaatda uning tashqi ko‘rkini ta ’riflashni ham unutmaydilar:
— O naboshi, onaboshi,
Y igitlarning qalam qoshi,
N im a eysan? Ne olasan?

---

Atalami? Palov oshi?
Bolalar cheklashishni ta ’minlagan barcha sirli nomlarning o ‘zaro 
mutanosibligiga alohida e ’tibor berganlarki, bu ular estetik zavqini 
tarbiyalovchi vositaga aylangan.
B olalar o ‘yinini tashkil etishda navbatda (galda) tu ru vchini 
aniqlashga ehtiyoj sezsalar («Yashinmachoq» tipidagi o ‘yinlarda), 
sanam a
aytib, galda qoluvchini belgilaydilar.
Sanam alar keng tarqalgan o ‘yinboshi badihalari b o ‘lib, o ‘yin 
boshlanishi oldidan navbatda turuvchini aniqlash, galda qoluvchini 
(«Yashinmachoq» o ‘yinida toparm onni) belgilash vazifasini bajaradi. 
U lar o'yinga kompozitsion asos bo‘lolmasalar-da, muqaddima sifatida 
uning kompozitsion uzvini tashkil etgan va o ‘sha o ‘yinning umumiy 
yo‘nalishiga poydevor solgan.
Sanamalardagi sanash ohangi, qo‘l yoki oyoq harakatlari bilan 
to ‘ldirilib, tasdiqlanib turiladi. Onaboshi har bir so‘zni yoki iborani 
sanoq ritmiga muvofiq shovqin solib ayta turib, h ar bir ritm ik taktda 
q o ‘lini navbatm a-navbat o ‘yin ishtirokchilari ko‘ksiga yo kiftiga 
tekkiza boradi, shu asosda sanoq ritmini b o ‘rttirib ta ’kidlaydi va 
q o ‘li tekkan bola davradan chiqib turadi. Eng so‘nggi so‘z kimning 
chekiga tushsa, o lsha navbatda (galda) qoladi.
Sanamalarda raqamlar shunchaki tilga olinmaydi, balki ular magik 
mohiyatga ega bo‘lib, sanama ritmik asosini tashkil qila turib, vaznni 
yuzaga keltiradi:
Bir, ikki, u c h .......... o ‘n o l t i ...................
0 ‘n olti deb kim aytdi?
0 ‘n olti deb men aytdim. 
lshonm asang, sanab boq:
Birov,
Ikkov,
Uchov. . . .
Qoch-ov!
Raqam o 'm id a so‘z va so‘qm a so‘z qo‘llangan, aniqrog‘i, m a’noli 
so‘z va so‘qma so‘zlar ritm ik asosiga aylangan sanam alar behad 
ko‘p. Bunday sanamalarda h ar bir m a’noli yoki so'qm a so‘z sanoq 
ohangida qo‘Ilangan, har bir so‘z sanash ohangini hosil qilgan.
Qovun palak, 
Guvak otdi. 
Guvak emas,
Chuvak qovun 
Shirin ekan 
Safdan chiqsin

---

C huvak otdi. 
Qo‘lim tekkan!
Yoki:
Abadayni,
Shabadayni,
Shab-shabadayni 
D um ala qoq,
San chiq-u qoch!
Sanam alar o ‘zbek bolalar folklorining necha asrlik tarixga ega 
b o ‘lg an j a n r i b o ‘Iib, b u g u n g i k u n d a h am fa o ld ir. 0 ‘zb ek
folklorshunosligida uch turi — voqeaband sanamalar, kumulyativ 
sanam alar va so‘qm a sanam alar mavjudligi qayd qilingan.” Hech 
b ir poetik ja n r bolalarda