Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

Aytishuvlaming
kompozitsion asosini savol-javob tashkil etadi.

---

Savol-javob bolalam ing hali o ‘zlariga nom a’lum voqelikni o'rganish, 
o ‘zlashtirish, qolaversa, kashf etish yo‘llari bo'lib, o ‘ynoqi ritmga 
solinganligi tufayli poetik mohiyat kasb etadi, ayni choqda, qo'shiqda 
voqeabandlikni (sujetni) yuzaga keltiruvchi vosita sifatida ritm ni 
harakatga soladi, o'ynoqi shiddat bilan oqishini ta'm inlaydi:
- Sottivoy sotti 
— Nim ani sotdi?
- N im ani sotdi? 
— Q o'yini sotdi.
- Otini sotdi. 
- Sottivoy sotdi,
- Sottivoy sotdi. 
- Nimani sotdi?
- N im ani sotdi? 
— Uyini sotdi.
- M olini sotdi. 
- Sottivoy sotdi.
- Sottivoy sotdi. 
- E, muzlab qotdi.
- N im ani sotdi? 
— U nega qotdi?
- ltini sotdi. 
- Ishlamay yotdi.
- Sottivoy sotdi. 
- Sottivoy sotdi.
- N im ani sotdi? 
— Endi ne sotdi?
- Bitini sotdi. 
- 0 ‘zini yo‘qotdi.
- Sottivoy sotdi.
E’tibor qiling-a: Sottivoy barcha narsalarini sotgan, qo‘yidan tortib 
itigacha sotib yegan. H ech qayerda ishlamaganidan shunday qilgan. 
E n d i q a h ra to n q ish d a m u z la b q olish i - « o 'z in i y o ‘qotishi» 
aytishuvchilarni jirkantirishi ravshan. Aytishuvdagi saboq ana shu. 
Shu saboqqa asos b o ‘lgan voqea, boshqacharoq aytganda, hissaga 
asos b o ‘Igan qissa tovushlam ing shiddatkor alteratsiyasi va assonansi 
zamirida harakatga kelganidan aytishuvchilarni qiynam aydi, balki 
ular qalbiga tez singadi, shu zaylda oson ommalashadi. B uning sababi, 
M .N .M eln ik o v t a ’kidlaganidek. shundaki, ay tish u v lard a «Hali 
chegaralangan so‘z zahirasiga ega bo‘lgan bolalargagina yaqin va 
tushunarli b o ‘lib, har qanday og‘zaki jimjimadorlikdan xalos qilingan, 
ikkinchi darajali b o ‘laklar qalashtirilib m urakkablashtirilm agan 
ko‘chirm a gaplargina mavjud, shuningdek, dialog qo‘shiqda dinamika 
bor, harakat shiddat bilan rivojlanadi. Iboralar og‘zaki jozibasi va 
sintaktik aloqadorligi, o ‘zining mazmundorligi va tovush ohangdorligi 
bilan o ‘zaro bog‘lanib. bolalarga estetik huzur bag‘ishlaydi».93
Aytishuvlar ikki yoki undan ortiq bolalaming taraf-tarafga bo‘linib 
ijro etishiga m o ‘ljallangan, aksaran birgina bola to m o n id an ikki 
ovozda shovqin solib aytilishlari ham mumkin. Bola shu zaylda xilma-

---

xil ovoz solish malakasini o ‘zlashtiradi, o ‘sha ovozlarning m antiqiy 
m utanosibligini, garm oniyasini his qila boshlaydi, xullas, inson 
ovozining sehr-u sinoatini — ohang tovlanishlarini, m a’no jilolarini, 
mantiqdorligini, ritmik jozibasini idrok qilib o ‘zlashtirib boradi. Bola 
o ‘zi uchun poetik so‘z va nutqni shu tariqa kasb etadi.
Bolalar ham hazil-mutoyibaga alohida rag‘bat bilan qarashadi. Bir- 
birlaridagi tabiiy yoki m a’naviy kamchiliklami payqashgan zahotiyoq, 
tap tortmasdan, ayashmay awaliga nomga qofiyadosh laqab topib (Jo‘ra- 
jo ‘ppi, Narimon-qoshi kamon kabi), keyinroq jarayon chuqurlashgan 
sayin shu laqabning ohangdoshligiga omuxta ritmga uyg'unlashgan hazilni 
chuqurlashtirib, mazax qilib teginishadi; hatto ota-onalaridagi nojo‘ya 
xatti-harakatlami ham boplab yuzlariga solishadi.
Bolalar aql-idroklari to ‘lisha va teranlasha borgani sayin ijtimoiy 
voqelikka faolroq munosabatda bo‘lishga intiladilar. Natijada o ‘zlari 
payqagan ijtimoiy illatlarni masxaralash darajasida ju r“at kasb eta 
boshlaydilar. Ana shunday assosiatsiya zam irida bolalar og‘zaki 
ijodiyotida satirik va yumoristik qo'shiqlarning butun bir turkum i 
yuzaga kelgan. 0 ‘zbek bolalar og‘zaki poeziyasida yumoristik sayqali 
baland 
qofiyadosh laqablar
va