Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

S u n 'iy va ta b iiy d ia lo g d a n h o sil b o ‘lgan c h a n d is h la r
kompozisityasiga ko‘ra savol, ilgak va chandim oqdan iborat:
— M oshin, degin. 
Yoki: 
— Ikki karra ikki nechi?
— M oshin. 
— T o‘rt.
— Otang keldi, yoshin! 
— Kelin b o ‘lib to ‘rga o ‘t!
A ld a n m a c h o q -c h a n d is h la r
g o h id a o n a b o s h i va o ‘n la b

---

o ‘yinchilam ing sh e’riy savol-javobi shaklida b o ‘lishi mumkin:
K arim qayoqqa ketdi?
— Ola tayoqqa ketdi?
~ Salim qayoqqa ketdi?
— Qizil b o ‘yoqqa ketti.
— Balli!
— Kakku ko‘kka uchdimi?
Bulbul c h o ‘lda sayrarmi?
— Kakku ko‘kka uchadi.
Bulbul bog‘da sayraydi.
— Baqa ko‘kka uchdimi?
Burgut suvda suzarmi?
— Baqa ko‘lga tushadi.
Burgut to g ‘da yayraydi.
— Balli!
Balli!
— Bo‘ri uzum yeydimi?
— B o‘ri q o ‘zi yeydi.
— Tulki sovun yeydimi?
— Tulki tovuq yeydi.
— Balli!
— Ilon uzum yeydimi?
— Ilon uzum yeydi.
— E...e...e... A hm oq shunday deydi!
Barcha to ‘rtliklar ikki savol va unga qaytarilgan javoblardan iborat. 
D astlab ki t o ‘rtlik a ld a b -c h a n d im o q u ch u n fon, u ekspozitsiya 
v a z ifa sin i o ‘ta g a n «А» va «Q» to v u sh la ri a lte ra tsiy a s i o ‘yin 
ishtirokchilarini keyingi ilgaklar silsilasiga ro ‘para qilishni k o ‘zlaydi. 
Ikkinchi to ‘rtlikning dastlabki savol-javobi ham ilgaksiz. A m m o undagi 
«к»
undoshi alliteratsiyasi navbatdagi savolda ilgak tayyorlagan, bu 
«baqaning k o ‘kka uchishi»ga oid m antiqsiz savolda ifodalangan. 
Bolalar javobda shu ilgakka qoqilmay, mantiqsizlikni tuzatadilar. 
Keyingi to ‘rtli!dardagi savollar surunkasiga mantiqsizliklarga asoslana 
b o ra d i, g o ‘yoki m an tiq siz lik larn in g silsilaviy xuruji darajasiga 
ko‘tariladi. Shu yo‘l bilan bolalam ing hayot hodisalarini qay darajada 
anglab yetganliklari sinaladi: ular idrok etgan hayotiy hodisalar 
haqiqatm i yoki sarobm i- mantiqsizliklar negizidagi ilgaklar shularni 
aniqlashga qaratilgan. Bolalar idrok etgan qay bir hayotiy haqiqatga

---

q a t'iy va sobit bo‘lsalar, o ‘sha haqiqatning chinligiga, to ‘g‘riiigiga 
ishonsalar, u yoki bu tovush alteratsiyasi aldanish zam inini ta ’minlab 
turganida ham. yanglishmay, o ‘sha mantiqsizlikni tuzatib, ilgakni 
oson va to ‘g‘ri ochib borganlar. Hayotiy haqiqat yuzaki idrok qilingan 
yoki anglanmagan hollarda ular yanglishganlar, javoblari no to‘g‘ri 
chiqqan va onaboshi (qarshi tom on)ning chandishiga uchraganlar. 
Bunday chandishlami istagancha cho‘zish mumkin. Ularda chandish- 
m oq marrasi birinchi adashuv-gachadir. «lion uzum yeydi» javobi 
an a shunday adashuv m arrasi b o ‘lib, «Ahmoq shunday deydi»- 
chandishning o‘zidir.
Qistirma chandishlar
o‘tkir luqma singari gapga gap qistirish shaklida 
hosil qilinadi:
— Ishlar qalay?
— Opajoningni olay.
C handishlar bolalaming so‘zni anglash, xalq tili nozikliklarini 
idrok etish yo‘lidagi m a’naviy m ashq o ‘yinlari b o ‘lib, she’riy ijod 
texnikasini o'zlashtirishdagi izlanishlari natijasi hisoblanadi.
Xullas, bolalar xilma-xil janrlardagi ana shu q o ‘shiqlam ing qay 
birini shovqin solib, qay birini jo ‘r (doira shaklida o ‘ynab turib) 
b o ‘lib, qay birini raqsga tushib, qay birini yakkaxon (solo) holatda, 
qay birini yurib yoki sakrab turib, hakkalab chopgancha kuylash 
yoxud aytishni ham yaxshi biladilar. Xuddi shu asosda bolalar folklori 
navqiron avlodning yosh psixologiyasi xususiyatlarini, badiiy ijodkorligi 
salohiyati va imkoniyatlarini ifodalagan, unda bolalam ing voqelikka 
m unosabatlari, estetik-axloqiy qarashlari va rango—rang tuyg‘u- 
kechinm alari muhrlangan.
M avzuni mustahkamlash uchun savollar:
1. Bolalar folklori nima?
2. Bolalami erkalovchi xalq poeziyasi tarkibiga qaysi janrlar kiradi?
3. Aytim -olqishlaming etnografik mohiyati nim ada?
4. Erkalama nima? O vutm achoq-chi?
5. Bolalar taqvi mohiyati nim ada?
6. Y alinchoq nima? H ukm lagich-chi?
7. Bolalar hazilkashligida laqab va tegishm achoq qanday vazifani 
bajaradi?
8. Bolalar o ‘yin folklori qanday xususiyatlarga ega?

---

9. H arakatli o ‘yin nim a? U ning tasnifi qanaqa?
10. M a'naviy o ‘yin yoki so‘z o ‘yini nima?
11. Tez aytishlar qanaqa xususiyatlarga ega?
12. C handish nim a? U ning qanaqa ichki ko‘rinishlari bor?
13. G uldur-gup nima?
14. B o la lar fo lk lo rin in g ijtim o iy-estetik , etno p ed ag o g ik va 
etnografik aham iyati nim ada?
15. Tubandagi