о
‘lan
b o ‘lib, u lar «Yor-yon>lar
rivojidagi dastlabki bosqichni tashkil etadi. 0 ‘lanlar faqat to ‘ylarda
em as, turli yig'in m arosim larida ham aytilgan. 0 ‘lan aytish ko‘proq
k o ‘c h m a n c h i chorvadorlar o rasid a kengrok tarqalg an b o ‘lib, ular
tara fm a -ta ra f aytishuv sifatida kuylangan. M asalan:
Yigit: — 0 ‘lan larn in g a w a l boshi tam al toshi,
T o ‘y o ld id a n to rtg a n im so‘qim oshi.
H adding b o ‘lsa, q an i kelib o ‘lan boshla,
Bu elatning m e n m a n degan keksa-yoshi.
Qiz: — 0 ‘lan a y tsa m -o ‘lan im adashm aydi,
Yolg‘iz aytgan o ‘lan im yarashm aydi.
Ikkov-ikkov aytaylik, birday b o ‘lib,
Savog‘idan o ch ilg an gulday b o ‘lib.
Y o r-y o rlard a
asosiy m aq sa d k elin -k u y o v t a ’rifi, ularga tilak
bildirish b o ‘lsa. o ‘lanlardagi bosh m aqsad aytishuvda g ‘olib chiqishdir.
0 ‘zbek xalqining m ash h ur «A lpom ish» dosto nid agi A lp om ish va
B o dom b ikach aytishuvlarini n azard a tutsak, o ‘lan larn in g vujudga
kelishi ju d a qadim iy ekanligiga a m in b o ‘lam iz.
« 0 ‘1ап» aslida «ulang» so ‘zin in g « 0 ‘lang va ulan» shakllaridagi
fonetik o ‘zgarishi tufayli yuzaga kelgan b o ‘lib, kelin (qiz) va kuyov
(yigit)ni b ir-b irlarig a m a ’naviy jih a td a n bog‘lash, ulash m aqsadini
ifodaiovchi m a ’noga ega. A lisher N avoiy «Saddi lskandariy» dostonida
shunga isho ra qila tu rib , o ‘lan larn in g yor-yorlarga ham ohangligini
va vazifadoshligini n az ard a n qochirm aydi.
M ug‘ann iy tu zib chinga vaznida chang,
N avo chekki, h a y -h a y o ‘lang, jo n o ‘lang.
D esang senki: — J o n qardoshim , yor-yor.
M en aytayki: — M unglug4 boshim , yo r-y o r35.
0 ‘lanlam ing tem atik doirasi kengdir. Ularda ishqda vafodorlik, yor
visoliga m ushtoqlik motivlari yetakchilik qiladi. 0 ‘lan aytishni, odatda,
yigitlar b oshlab berishadi. K uyov taraf-kuyovni, kelin taraf-kelinni
ta ’riflash m usobaqasiga
kirishadi. Taraflar aytishuvi sh o ‘x-shodon
qiyqiriqlar oqim ida quvnoq hazilkashlikka aylanadi, bunda ayrim hollarda
quyushqondan chiqib ketishganini sezm ay qolishadi. C hunonchi:
Yigitlar: — 0 ‘la n - o ‘lan deganda, o ‘lan k o ‘pdir,
0 ‘lan aytgan tilin g d an m enga o ‘ptir.
0 ‘lan aytgan tilin g d an o ‘ptirm asang,
S en o ‘ngga-yu m e n chapga — yo ‘llar k o ‘pdir.
Qizlar: — U y al, uyal, deganda, uyalsa-chi,
A ytolm agan o g ‘z in i tiyolsa-chi!
0 ‘lan aytgan vaqtida kim aynisa,
Y uzlariga qo zo n k u y a surkalsa-chi!
O T anlar, o d a td a , yakkaxon o ‘lanchining oddiy ovoz solishi asosida
k u y la n ib , u t o ‘rtlik n i a y tib b o ‘lg ac h , ta ra fd o rla rin in g j o ‘rovoz
q iy riq la ri a s o sid a yo t o ‘r tlik , yo u n in g s o ‘nggi s a tri h a y q irib
ta k ro rla n a d i. 0 ‘lan lar h o ziijav o b lik n i, hazil-m utoyibani talab etadi.
K o ‘p in c h a o ‘n b ir hijoli vaznda yaratiladi. Xullas, yigitlar va qizlar
o ‘rtasida hoziijavoblik b ila n ay tish u v shaklida aytilgan, fikrga fikrini
sh e’riy y o ‘sinda ulab ketish o ‘lan jan rin in g yetakchi xususiyati sanaladi.
B u xo roning talay q ishloqlarida kelinni kuyovnikiga yoki aksincha
kuyov n i k elin nikida kutib o lin ish id a gulxan yoqib, u n ing atrofidan
uc h m a rta aylanib «Uv-ho-uv!!!» d eya
ja r
solish u du m i m avjud. Bu
h a y q iriq aslid a Q u r’on i k a rim d ag i «havalloh hu» o yatin ing jo n li
talaffuzda o ‘zgargan shaklidir. K u y o v jo ‘ralari yoki kuyovnavkarlam ing
ja ri v a q tid a h a m m a ’lum p o e tik ay tim lar ijro etilgan. K uyovnavkarlar
ja rin i, o d a td a , yigitlar orasidagi so ‘zga c h ech an , kuylay oladigani
yakkaxon tarzida ashula uslubida m usiqiy asbob j o ‘rligisiz (ayrim
hollardagina doira jo ‘rligida) juda baland ovozda kuylagan. Kuyovning
b o sh q a navkarlari esa h a r b a n d o x irla g ac h , ja r solib un g a j o ‘r
b o ‘lishgan. M asalan:
Yakkaxon: — Sen q a c h o n gul deb yubording,
M en senga gul berm adim .
Sen q ach on shahzoda b o ‘lding.
M en senga qul b o ‘lm adim .
D u to rim n i q o ‘lga olib,
Q om atingday turm adim .
K u y o v n a rk a rla r:-H u y -h u y -h u y , huy-bale!
H u y-bale-bale, huy-bale!
Jarlarning yana bir turi «Antalhodiy» deb yuritiladi. U o ‘ziga xos
ijrosi bilan farqlanib turadi. U nd a yakkaxon h a r bir satrni alohida
kuylaydi. K uyovnavkarlari
esa « A n talh od iy M avlon d o ‘st oblo
rabbano» satrini naqarot sifatida j o ‘rlikda hayqirib kuylaydilar.
« A n ta l h o d iy » — « S e n y o ‘lg a s o l u v c h i , t o ‘g ‘ ri y o * ln i
k o ‘rsatuvchisan, qulingm an o ‘zingni, robbim », — degan m a 'n o la rn i
anglatadi.
0 ‘tm ishda «Kelin olib kelish» u d u m ida h am jarlam i ijro etish
a n 'a n a si mavjud b o llgan. U lar, asosan, k elinn ing kelganidan xabar
berish m aqsadida «yor-yor» aytim i t o ‘xtatilg and an keyin kuylangan.
Xullas, o ‘zbek nikoh t o ‘yi m arosim i folklori shu q a d a r boy va
rang-barangki, ulam ing h a r biri o ‘ziga xos vazifasi, ijro o ‘m i va ijro
usuliga ko ‘ra farqlanib turadi. Shuningdek, u lam in g h ar bir vodiy va
vohadagi ijro usullari ham o ‘ziga xosdir.
M otam m arosim i folklori.* M o ta m m arosim i katta, om m aviy,
oilaviy, m aishiy m arosim . U o ‘lim yuz berganda o ‘tkaziladi va inson
um rining oxirini qayd etadi. S hu ning u c h u n m ungli m arosim dir.
U ndagi ham m a narsa: ijro etiluvchi folklor aytishuvlari. m arosim
ishtirokchilari va azadorlam ing kiyim -boshi m otam saroligi bilan ko‘zga
tash lanib turadi. C h u n k i yaqindagina o ‘zi bilan safdosh, ham nafas
b o ‘lgan bir insonni so‘nggi yo‘lga kuzatish odam larga q attiq ruhiy
t a ’sir k o ‘rsatadi. Shu sababli tiriklar o ‘Igan o d a m xotirasini h urm at
qilib, unga bag‘ishlab aza ochadilar.
M otam m arosim ida insonning anim istik ta sa w u r-tu sh u n c h a la rg a ,
ruhning barhayotligiga, o 'lim d a n so‘ng qayta tirilishiga, narigi dunyo
mavjudligiga ishonch tuyg‘usi y orqin aks etib tu radi.
Q ad im d a m arh u m la rn i otda yoki biror boshqa ulovda qabristonga
o lib b o rib d a fn e tg a n la r. Bunga ib tid o iy in so n la rn in g m a ’lu m
h ayvo n n i o ‘ziga to te m sanashi va o ‘sha hayvon kishiga bu dunyosida
h a m , u d u nyosida h a m m adad k o r b o 'la d i d eb qarab, unga sig‘in ish
asos b o ‘lgan. T urkiy xalqlar otni xuddi shunday totem hayvon sifatida
e ’zozlashgan. H a tto m a ’lum davrlarda m arh u m jangchilarni o ‘z
jan g o v o r oti va q u ro l-y a ro g ‘i bilan q o ‘shib dafn etishgan. K eyinchalik
e sa, m a r h u m la rn i o td a q a b risto n g a o lib b o rish o d a ti m u rd a n i
«yog‘oc h ot» d eb ata lu v ch i to b u tg a solib k o ‘tarib borish u d u m i
bilan alm ashgan. S hu tufayli m o tam aytim larida tobutga nisbatan
« T o ‘rt oyoqli c h o ‘b in ot» sifatiashi keng q o ‘llanadi.
Q adim gi in so n la r narigi d u nyoni ja n n a t va d o ‘zaxdan iborat deb
hisoblaganlar.
X o tin -q iz la r o rasid a m o tam m arosim ida tu rli m avzulardagi yig‘i
va y o ‘qlovlar, o ‘lim allalari (m arhum ning abadiy uyqusidagi o ro m in i
t a ’kidlovchi), m o ta m yor-yorlari (tu rm u sh qurm ay, pok, beg‘ub o r
ketgan qiz- yigitlarga nisbatan) kabi folklor nam u nalari keng ijro
q ilin ish i kuzatiladi.
Yig‘i va y o 'q lo v jan rlarig a m ansub folklor aytim lari barch a xalqlar
o g ‘zaki ijo d id a m avjud. X alqim iz orasida yig‘ilar b o ‘zlov. ay tim
kabi n o m la r b ila n h a m yuritiladi.
Yig‘ilar o ‘lim yuz bergandagi hayotiy sabab, ruhiy ehtiyoj tufayli
ijro etilad i.B o sh q a vaqtda u n i kuylash irim qilinadi. M o tam yig'ilari
ru h iy -fiz io lo g ik h o d is a sifa tid a k a ta rsis, m ag ik, ritu a l-a x lo q iy ,
k o m m u n ik ativ va b ad iiy-estetik vazifalam i bajaradi.
Yig‘ilar kim ga q a ra ta kuylanishi jih a tid a n farqlanib tu ra d i. Bu
farqni m a rh u m n i sifatlash u ch u n keltirilgan m etaforik o ‘xshatishlar
yo rq in belgilab tu ra d i. M asalan. o ta-q u y oshg a, ona-oyga, farzan d-
gulga yoki b u lb ulg a o ‘xshatilib kelinadi.
Yig‘ilam i yo m arh u m yaqinlari, yo azaga kelganlardan biri, yo
maxsus professional ijrochi —go‘yanda (nahvagar)lar kuylashi m umkin.
0 ‘zbek x alq yig‘ilarining m avzu doirasi keng b o ‘lib, ularda o ‘lim
o rag a so lg a n a y riliq d a n sh ik o y at q ilish va z o rla n ish , ta q d ird a n
o ‘p k a la s h , m a r h u m o ‘lim iga a c h in is h , o ‘lim n in g b a rh a q lig i va
h a m m a g a b a r o b a r l i g i n i t a ’k id la s h , m a r h u m n in g s if a ti a r i n i,
fazilatlarini, tirikligida qilgan xayrli ishlarini m adh etish, m angu judolik
va ayriliqdan nolish, m urdaning q ab r ichidagi ahvolidan xavotirlanish,
y e tim lik d an sh ik o y at qilish, bedavo o ‘lim dardiga davo to p o lm ag an
tabiblardan zorlanish kabi m otivlar asosiy o ‘rin tutadi.
D afn m arosim i tugab, aza yoki t a ’ziya m arosim i b oshlangach ,
yig‘ilar ham yo ‘qlov m azm unidagi tadrijiy ijro bosqichiga k o ‘chadi.
S hundan so ‘ng azaxonaga t a ’ziya bildirib kelganlar h u z u rid a to 7
kungacha yig‘i va y o ‘qlovlar aralash holda kuylanadi.
Yo‘qlovlar — yetti, yigirma, qirq, yil m arosim larida, shuning d ek,
N avro‘z va R am azon hayitlarida, odatd a m arhum ning xotirasini eslab,
yod etib, b a ’zan yig‘lab, b a ’zan faqat nola qilib yoki sekin sog‘in ch
va arm o n ohanglarida kuylanadigan
m o tam aytim laridir.
Yo‘qlov, asosan, vafot etgan kishining
m uayyan p o rtre ti,
tiriklik paytida xalq uchun, o ‘z yaqinlari uchun am alga oshirgan
xayrli ishlarining tafsilotlari, xarakter-xususiyatlari m otam tutuvchining
ichki ruhiy kechinm alari fonida xotirlash k o ‘rinishida bayon etiladi.
M otam allalari ikki xil b o ‘ladi: ulard an biri chaqaloq va g o ‘daklar
o'lim ida kuylanib, bolaning dun y o dan to 'y m ay borayotganini, buning
esa o ta -o n a s i q alb id a a rm o n b o ‘lib b o tay o tg a n lig in i t a ’k id la sh
m aqsadida kuylanadi.
M otam allalarining yana bir tu ri k attalar o ‘lim ida, m arhum ga
osudalik, m angu uyqusida abadiy o ro m , ruhiga x otiijam lik tilash
m aqsadida kuylanadi. Bu xil allalarning kelib chiqishiga chaq alo qlam i
uxlatish uchun kuylanadigan allalar etarli t a ’sir ko‘rsatgan. C h unki
ularda
«alia» so‘zi (uxlashga d a ’vatni)
bola tilida
ifoda etadi.
S hundan b o ‘lsa kerak, m o tam allarida ham «alia» tak ro rid a shu
m a’noga ishora k o ‘zga tashlanadi. M asalan:
N e balo uzoq yerd an boshladingiz,
Yurakka c h o ‘g ‘ — olov tashladingiz.
C h o ‘g‘ — olov, o ‘td a n olov, alia,
T u tun lari y o ‘q dir, uxla.
M otam allalariga islom dinin in g oMimga yig‘i qilm aslikni talab
qiluvchi qoidalari ham ta ’sir ko ‘rsatgani, shubhasiz. Shu boisdan,
m otam allalari kuylana boshlanishi bilan azadorlar yig‘ini to ‘xtatib,
unga jim gina quloq solib turadilar.
Bolalar u ch u n m otam allasi q u ru q beshikni tebratib tu rib aytiladi.
Shu bois xalq orasida beshikni bolasiz, b o ‘sh holda teb ratish yo m o n
irim sanaladi.
M otam allalarini professional shaxslar — allago‘y lar ijro etadi.
N aqarotlarda boshqalar unga j o ‘r b o ‘ladi. A llago‘ylar k o ‘pro q yoshi
o ‘tib qolgan, keksaroq, tajribali ayollard an iborat bo 'lad i.
M o ta n i yo r-y o rlari b alo g ‘atga yetib, tu rm u sh k o ‘rmay, dillarga
c h u q u r arm o n solib, b u d u n y o n i tark etgan bokira, b o ‘y yetgan qiz-
y ig itla r o ‘lganda ku ylangan. U la rn i ham pro fession al yig‘ichilar
kuylaydi.
M o ta m yo r-yorlarini kuylash jarayonida qizlar uchun chim ildiq
tu tila d i, uning iplariga m arh u m a kiyishi nasib qilm agan, kelinligi
u c h u n onasi niyat qilib yig‘gan seplar arm o n va o ‘kinch bilan ilib,
tu z a b ch iq ilad i va m o tam y o r-y o ri kuylanadi. Qizga «salla» o ‘raladi.
X alq im iz orasida shu jara y o n la rd a ijro etiluvchi m axsus aytim lar
borligi aniqlandi:
Salla-salla bo sh niki, voy bolam -ey, y or-yor,
K o ‘rm ay ketdi b o sh in gn i, jo n b o lam -ey , yor-yor.
T osh em askan b oshginang, erta ketding, yor-yor,
Sallaginang bo g ‘lan m ay xazon b o ‘lding, yor-yor.
Yig‘ganlarim poya b o ‘ldi-ya, yor-yor,
M eh n atlarim zoya b o ‘ldi-ya, yor-yor.
Y ig itlar o 'lim id a h a m sa d r tushilib, y o r-y o r kuylanadi. B a’zi
jo y la rd a o tn i o ‘rtaga olib, uning ustiga yigitning ch o p o n in i tashlab,
d avra k o ‘radilar. Bu o d a tn in g «Ot to ‘rladi» deb yuritilishi haqida
M .A laviya m a'lu m o t beradi. «Ot t o ‘rladi» jaray o n id a shunday yor-
y o r aytiladi:
Ayvondagi tu lp o rin g egasiz- ey, y or-yor,
K ish nab -k ishnab tu lp o rin g , yurak tilkar, yor-yor.
B elingdagi k am arin g q ayda qoldi, yor-yor,
Yeng shim arib ch iq ard in g uloqlarga, yor-yor.
B u n d ay m o tam aytim lari yosh ketgan m arhum ning ruhi chirqillab,
n o ro z i b o ‘lm asin, arm o n siz ketsin degan niyatda ijro etiladi.
Y ig‘i va y o ‘qlovlarning badiiyati va kom pozitsio n qurilishi o ‘ziga
xosdir. U larda k o ‘p ro q a n ’anaviy ram ziy m a ’n o lar («Qora ot»,
« Q o ra b u lu t» , «Q ora r o ‘m ol»), m ajo zlar (« K o ‘z y o sh im d an xat
bitay» ), m etafo ralar (Jig arim k etd i tuyoqsiz), sifatlashlar ( «Qora las
k o ‘ylak egnim da», « Z a h a rli o sh q o ‘Iim da»), o ‘xshatishlar («G ul
b o lam » , «Bugun bozorga o ‘xshaydi») keng q o ‘llanadi.
Y ig‘i va y o ‘q lo v lard a rang tim so llari, ay rim sirli hisoblangan
ra q a m la r, din iy tu sh u n c h a va q arash lar bilan bog‘liq b a ’zi m ifologik
o b ra z la r (Azroil, Jab ro il, M u n k a r-N a k ir kabi), xalqim izning m o tam
m aro sim i bilan bog‘liq tu rli u rf-odatlari, irim -sirim lari, tabu-taqiqlari
h a m ken g uchraydi. U larn in g q o ‘llanishi o ‘ziga xos tarixiy genetik
asosga ega.
X ullas, m otam m arosim i om m aviy-m aishiy m arosim larn ing bir
qism i b o ‘lib, uzoq tarixiy taraqq iy o t yo‘lini bosib o ‘tg an . U n d a ijro
etiluvchi folklor aytim lari xalq badiiy iste’dodini n am o y o n etadi.
S o ‘z m agiyasiga asoslangan m arosim lar folklori. Badiiy tafakk u r
ta r a q q iy o tin in g ta d rijiy riv o ji d a v o m id a y a r a tilg a n m a ’n a v iy
q a d riy a tla rim iz tizim id a x alq im iz tu rm u sh ta rz i, ru h iy du ny osi,
g ‘oyaviy va estetik qarashlarini te ra n aks ettirgan s o ‘z magiyasiga
a lo q ad o r ja n rla r alohida o ‘rin tu tadi.
S o 'z sehriga asoslanuvchi o ‘zbek m arosim folklori janrlariga kinna,
badik, afsunlar, olqishlar va qarg ‘ishlar kiradi. U lar qadim iy e ’tiqodiy
asoslarga ega b o lib , xalq orasida keng om m alashganligi, hududiy-
etnografik lokal belgilari, voqelikni badiiy aks ettirish usuli, ijro
shakli, m aishiy-estetik va poetik vazifalariga ko‘ra bir-biridan farqlanib
turadi.
S o ‘z magiyasiga aloq ad or ja n rla r insonning k o ‘rish, so'zlash va
x atti-h arak atid an iborat faoliyati bilan bo g‘liqdir. C h u n k i ibtidoiy
inson shu uchlikda sehr-jodu q u d ratin i ko‘ra olgan va o 'z in in g b u tun
faoliyatida ularga m u nosabatda b o ‘lishga intilgan.
Qadim gi odam lar o ‘zlarini tu rli-tu m a n kasalliklar, ziyon-zaxm atlar,
ofat-falokatlar, yom on, yovuz ruhlarn ing tazyiqidan xalos etish uchun
m axsus m arosim lar tashkil qilganlar va unda so ‘z seh rid an unum li
foydalanganlar.
S o ‘z m agiyasiga bog‘liq ja n rla rn i ijrochilari tarkibiga k o ‘ra uch
guruhga b o lis h m um kin:
1. H om iy ruhlar tom onidan tanlan g an iqtidorli shaxslar ijro etuvchi
jan rlar: kinna, badik, sham an aytim lari.
2. Professional ijrochilar to m o n id a n tan lan g an alo h id a qobiliyatli
shaxslar ijro etuvchi janrlar: avrashlar.
3. K eng o m m av iy ta rz d a ijro e tilu v c h i ja n rla r: o lq is h la r va
qarg‘ishlar.
S o ‘z sehriga asoslangan ja n rla rn in g kelib ch iq ish ig a qadim gi
ajdodlarim izning tabiat kuchlari oldidagi ojizliklari, nochorliklari sabab
b o ‘lgan. U zoq ajdodlarim iz n o c h o r qolgan kezlarida k o ‘p in c h a uni
boshqa barch a m axluqotdan ajra tib tu ru v c h i s o ‘zlash iqtidoriga,
an iq ro g ‘i, so‘zning sehrli kuchiga m urojaat qilishgan. C h u n k i inson
o ‘zidagi so ‘zlash iqtidorini ilohiy q u d ra t deb bilgan.
S o ‘z va uning sehr-jodu k u c h i o ld ida sajda qilish. unga najot
k o ‘zi bilan q a ra sh hozirga q a d a r m a ’lum darajada saqlanib qolgan.
B uning y o rq in dalilini turli hay o tiy m unosabatlarga bog ‘liq tarzda
ijro etiluvchi olqishlar yoki q a rg ‘ishlar, afsunlar, ho zirgacha saqlanib
kelayotgan k in n ach ilik va d u o x o n lik misolida kuzatish m um kin.
lngliz q a d im sh u n o s olim i J. J. F rezer «Oltin butoq» nom li asarida
seh r-jo d u (m agiya)ning ikki k o ‘rinishi borligini e 'tir o f etgan. U ning
fikricha, m agiyaning
Download Do'stlaringiz bilan baham: |