sindirish» yoki «non ushatish», «ro‘m ol berdi» yoki «oqlik o ‘rab berish»,
fotiha to ‘yi, qalin olish, m aslahat oshi, «Qiz yig‘in» (qizlar majlisi
yoki Buxoroda hinobandon) kabilar kiradi. U nashtirilgan qiz «boshi
bog‘liq» hisoblanadi. 0 ‘tm ishda bu qizlam ing soch turm aklashlari
orqali h am anglatilgan. U nashtirilgu n g acha qizlar k o ‘c h a -k o ‘yda
sochlarini durra shaklida bir tu ta m qilib turm aklab yurgan b o ‘lsalar,
unashtirilgandan keyin ikki tu ta m holatida turm aklab,
ikki elkalari
osha tashlaganlar. Bu ularning band yo egalik bo ‘lganliklarini, dem akki,
endi ularga og‘iz solmaslik lozimligini anglatgan.
Ikkinchi bosqichga
kelinni olib kelish yo‘lini ochuvchi nikohlashdan
iborat tan tan ali kun kiradi. U nikoh t o ‘yining oliy n u qtasi b o ‘lib,
folklor aytim lariga, tu rli-tu m a n u rf-o d at va irim -sirim larga boyligi
bilan ajralib tu rad i. Bu b o sqichda olqishlar, laparlar, y o r-y o rlar,
kelin o ‘tirsinlar, kuyov o ‘tirsinlar, salom nom alar, kelin va kuyovni
m aqtovchi m adhiya q o ‘shiqlar, sharbat yalatar, oyna k o ‘rsatar,
isiriq
tu ta ta r aytim lari ijro etiladi.
Uchinchi bosqich
kelin kuyovnikiga olib kelingandan so‘ng, y a ’ni
nikoh kunining ertasidan boshlab o ‘tkaziladigan «yuz och ar» yoki
«kelin salom », «kuyov salom », « to 'sh a k yig‘di» («joy yig‘di» yoki
Buxoroda «joy g‘undoron»), charlandi (charlar yoki Buxoroda talbon),
«kelin k o ‘rdi» («ko4rdi» yoki B uxoroda kelinbinon) singari xilm a-xil
m arosim lam i o ‘z ichiga oladi.
T o ‘ydan oldingi kuni k ech q u ru n qizning uyida uning d ugonalari
yig‘ilib, «Q izlar bazm i» yoki «Q izlar yig‘ini» o ‘tk azad ilar. Ba’zi
joylarda uni «laparlar kechasi» deb ham aytadilar. L apar aytishuvida
kelin dugonalari bilan kuyov j o ‘ralari so ‘zda tortishishgan.
Lapar aytish a n ’anasi h o zir T oshkent viloyatining Bo‘stonliq,
Parkent, Pskent, Y angiyo‘l, shuningdek, Janu biy Q ozog‘isto nning
Turkiston va C h im k en t m u zo fo tlarid a yashovchi a n ’a n a sifatida
h a m o n d av o m etm o q d a . T an iq li fo lk lo rsh u n o s T .M irz a y ev n in g
ta ’kidlashicha: «Ilgarilari obu osh tortilg ach , hovlida gulxan yoqilib,
hovli bazm i o ‘tkazilgan. S h u n d an keyin qizlar ro ‘m ol yoyilgan uyga.
ya’ni kelinning sepi yoyilgan m axsus tayyorlangan uyga kirganlar.
Q izlar uy ichida, yigitlar tashqarida — eshik oldida yoki qizlar uyning
to ‘rida, yigitlar poygakda tik tu rish ib lap ar aytishgan. L apar aytishni
e'tib o rli kayvoni ayol, h am m a tan olgan laparchi childirm a j o ‘rligida
yoki childirm asiz boshqarib turgan. B unda boshqaruvchi ruxsati bilan
ikki yigit o ‘z belbog‘ini yechib,
lap a r aytib, o ‘ziga m a ’qul b o ‘lgan
ikki qiz oldiga tashlaydi. 0 ‘z navbatida, qizlar h am lapar bilan javob
aytib , yigitlar belbog‘iga b iro r narsa ( o lm a, n o k , anor, tuxum ,
shirin lik lar, q o ‘l ro ‘m olcha yoki xat) tugib qaytaradi. Buni «lapar
solishish» deb aytiladi. Shu tariq a lapar aytishish davom etadi.34
L a p a rn i, o d atd a, kuyov to m o n d a n b iro r yigit boshlab bergan. Buni
«B o sh lang ‘ich laparlar» deyishgan, lekin so‘zga ch echan, tajribali
lap arch i ayol jaray onn i n azo rat qilib turgan. Bu laparning o ‘zida
sh u n d a y ifodasini topgan:
Avval boshlab aytganda, qiz boshlam as,
Qiz boshlagan lap am i el xushlam as.
A ytm ayin deb b ir xayol qilib edim ,
Y or-u j o ‘ram q o ‘ym adi, en d i b o ‘lmas.
L a p a rla r boshqa q o ‘sh iq lard an voqebandligi,
raqsbop kuyga ega
b o ‘lishi h am d a dialog shaklida ikki q o ‘shiqchi to m o n id an ijro etilishi
b ila n ajralib turadi.
Y o r-y o rla r esa k elin n i kuyovnikiga k uzatib borish q o ‘shiqlari
b o klgan, Navoiy ularning «turk ulusi zufof va qiz k o ‘c h ir u r to ‘ylarida»
kuylanganligini maxsus qayd etgan. H ozirgi zam o n d a esa yor-yorlar
kelin-kuyovni nikoh bazm iga olib chiqish va bazm tugagach, davradan
k u zatib q o ‘yishda, shun in gdek , n ik oh bazm id a, kelinni kuyovnikiga
k u z a ta y o tg a n d a , k u y o v n in g x o n a d o n id a g i b a z m iy ta d b irla rd a
kuylan ad ig an b o ‘lgan.
Shu m a n tiq d a n qaralsa, ularning o 'rn i va
vazifasi b ir q adar kengaygan.
Y or-yorlarda kelin-kuyovga ezgu tilaklar bildiriladi. U zatilayotgan
qizga d a ld a — tasalli beriladi. U ng a u m r y o ‘Idoshi b o klayotgan
kuyovning ta'rifi keltirilib, qiz ovutiladi, qizdagi yotsirash tuyg‘usini
s o ‘ndirishga harakat qilinadi.
S h u n i t a ’kidlash jo izki, N avoiy zam o nasida y or-yorlar chinkalar
d e b atalg an, biro q o ‘sha dav rda h am «yor-yor» ularda faol rad if
v azifasin i
bajarib kelgan. Q o lav ersa, fo lk lo rsh u n o s M .
Alaviya
g uvohligicha, hozir h am
O h an g aro n shahri va uning atroflarida
x alq tilid a uni «chinka» yoki «changi» shakllarida q o ‘llash davom
e tm o q d a . Shunga qaram ay , « y o r-y o r’ lafzi r a d if (A.Navoiy)ligining
h a m rn a z a m o n lar u c h u n q o n u n iy a n ’anaga aylanib borishi tufayli
d a v rla r o ‘tishi bilan «chink» yoki «changi» istilohlarining ja n rn i
ifodaiovchi m a ’nosi zaiflasha boshladi, pirovard-oqibatda ilmiy atam a
sifatida barq aro rlasha olm adi. N atijada «yor-yor» lafzi radifgina
e m a s, balki q o ‘shiq sh ak li-jan rn i ifodaiovchi
ilm iy istiloh darajasida
m ohiyat kasb etdi va folklorshunoslikda o ‘zlashdi.
«Y or-yo r» — ta k ro r a so sid a yuzaga k elg an ju ft s o ‘z b o ‘lib,
m o h iy a ta n kelin-kuyov ju ftlig in i
ram zan alqovchi, t a ’kidlovchi,
e ’tiro f etuvchi ohangga egaligidan, qolaversa, tasavvufiy m a ’noda
O lloh (yor) nom ini ifodalab, yangi oilani b u n y o d etayotgan qiz
(kelin) va yigit (kuyov) juftligi uning irodasi bilan so d ir b o ‘layotgan
ilohiy ahd ekanligidan h am jo n li so ‘zlashuvda, h am ilm iy tao m ilda
bir xilda singishib o ‘zlashdi.
Y or-yo rlar yakkaxon to m o n id a n yoki ko ‘pchilik to m o n id a n xor
sifa tid a kuylanad i. Y o r-y o rn in g u z u n -q isq a lig i
k elin b o rad ig a n
m a n z iln in g u z o q - yaqinligiga b o g ‘liq. K e lin k uy ov nik iga yetib
borgach, yor-yorga kuyov to m o n yangalari h am q o ‘shilib, tarafm a-
ta ra f b o ‘lib kuylaydilar. Y or-yo rlarn in g aksariyati uzatilayotgan qiz
tilidan kuylanadi:
N inam uchi sindi deb,
U rding o n a m , yor-yor.
M ana, ketib b o ram an ,
Tinding o n a m , yor-yor.
Y or-yo rlar poetikasi ju d a boy. U lar nozik istiora va ram zlarga
boyligi bilan nikoh to ‘yi jan rlari orasida alohida ajralib turadi.
T o ‘y q o ‘shiqlarning yana b ir tu ri —
Download
Do'stlaringiz bilan baham: 
