Talab qilingan o ‘rinda yoshi nisbatan ulug'roq kishilar tomonidan
aytiladigan k u n d a lik m aishiy olqishlar.
A n ’anaviy m aro sim la r tark ib id a ijro etiluvchi olqishlar.
Kundalik maishiy
o lq ish lar ijtim oiy turm ush bilan c h a m b a rc h a s
b o g ‘liq b o ‘lib, in s o n fa o liy a tin in g d ey arli b a rc h a t o m o n la r in i
m az m u n a n q a m ra b olganligi b ilan diqqatni to rtadi. S h u n g a k o ‘ra,
ularn i ijro o ‘rn i va ijro m aqsadiga qarab, yana ichki tu rlarg a b o ‘lish
m u m k in . B in o b arin , b iro r kishi boshqa biror shaxs bilan u c h rash ib
qolganida, bir-birlarini tanish-tanim asliklaridan q a t’iy n azar h o l-ahv ol
so‘rash ish d an o ld in o ‘zaro bir-b iriarig a yaxshi tilak -istak bildirishlari,
yuzlariga fo tih a to rtib , sog‘lik -o m o n lik istashlari uchrashuv olqishlari
sifatida e ’tir o f etiladi. U ch rash u v olqishlari kishilam ing bir-b irlarig a
nisbatan h u rm at-e h tiro m la rin i n am o yo n etadi. U lar shaxsning axloqiy
tarbiyasi d arajasin i k o ‘rsatib berad i. M asalan, «O m in, q a d a m y etdi,
b a lo y e tm a s in , T in c h lik , o m o n lik , x o tirja m lik b o ‘lsin» a y tim i
uchrashuv olq ish i hisoblanadi. S h u n d an keyingina uchrashgan kishilar
b ir-b irla rid a n h o l-a h v o l so‘rashishga o ‘tadilar.
O lq ish la r silsilasida
dasturxon olqish aytimlari
alo h id a m avqega
ega. U la r u c h h o la td a aytiladi:
a) d a stu rx o n a tro fid a ta n o w u l qilish uch un o ‘tirishg an vaq td a;
b) o v q a tla n ib b o ‘lingach, d astu rx o n n i yig‘ishtirib o lay o tg a n d a;
v) d a s tu r x o n d a q o lg a n o v q a t q o ld iq la ri-y u n o n u s h o q la r in i
qoqayotganda.
D asturxon olqishlarini bir kishi aytadi, qolganlar uni tinglab tu rad i
va oxirida h am m a «om in» deya a y tu v ch in in g fikrini m a ’qu llab ,
yuzlariga fotiha to rtish a d i. S h u n in g u c h u n d astu rx o n o lq ish lari
m azm u nan barchaga alo q ad or bo'ladi.
Xalqim iz dasturxonni «Q ut-baraka, tinchlik , tiriklik» ram zi sifatida
ardoqlaydi. Shu bois dasturxonga eng m u q ad d as narsalardan biri
deb qaraydilar. D asturxonga nisbatan alohida h u rm at k o ‘rsatadilar.
D asturxon atrofiga o ‘tirishdan oldin q o ‘llar yuviladi. h ech kim
d a s tu rx o n g a q a ra b o y o q u z a tm a y d i, u n i b o s m a y d i, u s tid a n
sak ram ay d i. D a stu rx o n n i qo q ish g a a lo q a d o r irim la r h a m b o r.
S hulardan b iri-dasturxonni kechq u ru n qoqm aslik irim idir. S hunday
qilin g an da, kishining rizqiga yovuz ru h la r p u tu r yetkazadi, deb
ta s a w u r qilinadi. D asturxonga alo qad o r m agik qarashlar uni qoqish
jaray o nida aytiladigan m axsus aytim - o lq ish larn ing kelib chiqishiga
asos b o ig a n .
Respublikam izning ko‘p joylarida dasturxon atrofiga kelib o'tirishi
z a h o ti uning q o ‘liga suv quyish od ati bor. Bu xayrli ishga h am
olqish aytiladi. Y a’ni, q o ‘l yuvayotgan shaxs suv quyganni alqab,
unga uzoq um r, baxt tilaydi. «Suvday serob b o ‘l» — degan tilak
bildiradi.
0 ‘zbek xalqi - p azan d alik hadisini o lgan xalq. U ning m illiy
ta o m la ri ju d a k o “p va ran g -b aran g d ir. Q a d im d a n h a r b ir ta o m
yeyilgach, unga bag‘ishlab maxsus olqish aytilgan. Ju m lad an, g o ‘shtli
taom larni iste’m ol qilgach: «Olti uru g ‘ning o sh in bersin, L uq m o ni
hakim yoshin bersin. Q ushday quyib b ersin , tovday uyib bersin,
o llo hu akbar» deyilgan. B unday olqishlar, asosan, chorvadorlik bilan
shug‘ullanuvchi aholi o ‘rtasida tarqalgan.
D ehq o nlar o ‘rtasida qovun yegandan keyin aytiladigan olqishlar
alohida:
«Shirin sharbat yoki o zo d, m an zil o b o d , payg‘am b ari
xudoga salavot, ekkanning , tikkanning, yegann ing otasiga rah m a t,
ollohu akban> kabi. K o‘rinib turibdiki, b u n d ay olqishlarda, asosan,
deh qonning xayrli va saxovatli m eh n ati ulug‘lanadi.
K ishilar b iro r
ishni boshlashdan oldin h am , uni yakun lag and an keyin h am , albatta,
olqish aytishlari o ‘ziga xos odat tusini olgan. A ytaylik, b iro r im orat
qurishd an oldin yoki uni qurib b o 'lg ac h , ichiga ko ‘chib kirganda,
alb a tta , olqish aytiladi. Yoki
yerga ek in e k k a n d a h a m , h o siln i
yig‘ishtirib olayotganda h am olqish aytish a n ’anaviydir. B u nd ay
olqishJarda, o d a td a . shu ishlarning piri sanalgan mifologik personajlar
n o m ig a m u ro ja a t q ilin a d i. U la rd a n h o m iy lik k o ‘rsatib, m a d a d
b e ris h la ri s o ‘ra la d i. M a sa la n , im o ra t q u rish u stach ilig id a N u h
alayhissalom n o m iga, dehq o n ch ilik d a hosildorlik piri hazrati X izir
yoki Bobo d e h q o n nom iga m urojaat qilinib, olqish aytiladi.
K ishilar b iro r yo q qa safarga chiqishdan oldin keksa o tax o n va
o n ax o n lam in g o q fotihasini olishga harakat qiladilar. Safar olqishlari
h ozirgacha yaxshi saqlanib qolgan. U lard a safarga chiquvchi u c h u n
o m ad tilash, m anziliga eso n -o m o n yetib, yana o ‘z jigarlarining oldiga
sog‘-o m o n qaytib kelishi tilanadi.
O d a m la r yangi oyni k o ‘rganlarida m axsus olqishlar aytadilar.
B unday o lqishlarn ing kelib chiqishida ibtidoiy insonlarning O y kulti,
u m u m an , k o sm o g o n ik tasaw u r-tu sh u n ch alari, qarashlari asos b o ‘lgan.
Y angi oyni k o ‘rg an d a «O yni k o ‘rd im , om onlik» yoki «Oy k o ‘rdim ,
o m o n ko ‘rd im , o x iratd a iym on k o ‘rdim » aytim larini aytadilar.
S h u n in g d ek , yangi k iy im -k ech ak kiyganda aytiladigan m axsus
o lqish lar h am bo r. U lard a kiyim ga qarata «sen b ir yillik, m en m ing
yillik» d ey ilad i-y u , kiyim ning o ‘ng etagi o ‘ng oyoq tagiga olinib,
u c h m a rta te p k ila n ib
q o ‘yiladi. Bu b ila n
in so n n in g ja m iy k i
n arsalard an , h a r q an d ay boylikdan u lug‘ligi va ustunligi t a ’kidlanadi.
Q a b ris to n y o n id a n o 'ta y o tg a n k ish i, a lb a tta , d a fn q ilin g a n
m a rh u m la r ru h iga olqish aytib o ‘tadi. Bu ham xalqim iz orasida
ax lo q iy n o rm a g a
ay la n g a n x a tti-h a ra k a tla rd a n biridir. B u n d ay
o lq ish larn in g g e n e tik ildizi ibtidoiy in sonlarning ruhga a lo q a d o r
a n i m i s t i k ta s a v v u r la r i g a b o r ib ta q a l a d i . B u n d a y v a z iy a td a
«Y otganlam ing arvohi shod, yotgan yeri yaxti bo ‘lsin» aytim i aytiladi.
S h u n d a n so ‘ng unga atab, « Q u r'o n » n in g ixcham oyatlarini q o ‘shib
q irao t qilish a n ’an ag a aylangan.
X alq o rasida azaga bo rg and a aytiladigan duolar olqishlar tarkibida
a lo h id a g u ru h n i ta s h k il eta d i. U la rd a m arh u m ruhiga tin c h lik ,
xo tiijam lik , ja n n a td a n jo y tilash m a ’nolari yetakchilik qiladi.
X alqim iz orasida to ‘y m arosim lariga aloqador olqishlarning ajoyib
nam unalari uchraydi. U larning m azm unini to ‘yning xarakteri belgilab
tu ra d i. B esh ik t o ‘y larid an c h a q a lo q sharafiga, su n n a t t o ‘ylarida
t o ‘ybolaga, n ik o h t o ‘ylarida kelin-kuyovga qarata olqishlar aytiladi.
M asalan, kelin-kuyovlar uchu n «O m in, q o ‘shgani bilan q o ‘sha qarisin,
uvali-juvali b o ‘lishsin, ollohu akbar» deya alqansa, to ‘ybolaga «Omin,
to ‘ylarga yetishtirsin, to ‘y bolaning um ri uzoq, to ‘rt muchasi sog‘ b o ‘lsin,
katta kishi b o ‘Jib yursin, ollohu akbar» deya yaxshi istak bildiriladi.
Yosh bolalar uchun aytiladigan olqishlar m azm unan kengligi bilan
ajralib turishi va bolalarga aloqador tu rli m arosim lam ing verbal qism i
sifatida nam oyon bo ‘lishini O.Safarov batafsil tahlil qilgan.36 U larn in g
aksariyati she’riy ko ‘rinishdagi aytim -olqishlardan iborat, u lar bolani
beshikka belanayotganda yoki beshikdan yechib olayotganda, bolaning
tishi ch iqqanda, ilk bor sochini yoki tirn o g ‘ini olganda, b irin chi
q a d a m in i ta sh la g a n d a va b o sh q a sh u n g a o ‘xshash v a z iy a tla rd a
chaqaloqqa uzoq um r. farovon rizq, baxtli kelajak tilash m aqsadida
ijro etiladi. «Sariq tishlik b o ‘Isin, oq sochlik b o ‘lsin, um ri uzu n, rizqi
butun b o ‘lsin» deya niyat bildiradi. Xullas, inson o ‘zining m uayyan
faoliyatining boshlanishida ham , yakun topishida ham olqish aytadi.
Shakliy ix ch am lik , m a z m u n a n m u ay y a n m aq sa d sa ri izchil
y o ‘nalganlik olqishlarga xos m u h im ja n riy b elg ilard an san alad i.
K o‘pincha sajlangan so‘zlar yordam ida olqishning m azm uni ta ’sirchan
qilib ro ‘yobga chiqariladi. Saj va alliteratsiya (to v u sh lar tak ro ri)
olqishlarda eng ko ‘p q o'llanadigan ifodaviy vositalardir. U larnin g
ayrim larida g o ‘za) tashbehlar uchraydi.
X alq o ‘rtasida k o ‘pincha fotiha, d u o deb yuritiladig an olqish
ja n ri o ‘ziga xos gum anistik ruhi. yuksak k o ‘tarinki pafosi va ham m a
vaqt insonga yaxshi istaklar tila sh m aq sa d in i ifo d alash i tufayli
folklom ing boshqa janrlari orasida alo h id a o ‘rin egallaydi.
O lqishlar m a ’lum hayotiy ehtiyojlar tufayli vujudga kelgan. U lar,
asosan, nasriy k o ‘rinishda yaratilgan. Individual ijro xususiyatiga ega.
U zoq tarixiy taraqqiyot bosqichlarini bosib o ‘tgan.
Q arg‘ishlar — o ‘zbek folklorining m ustaqil, qadim iy, a n ’anaviy
ja n ri b o ‘lib, insonga yom onlik, o ‘lim tilash m otivlarini ifodalashi
bilan ajralib turadi. «Qarg‘ish» atam asi q adim gi tu rk tilida «Q ir,qar»
fe’li o ‘zagidan yasalgan. M .K oshg‘ariy ning «D evonu lug‘otit turk»
a sa rid a sh u s o ‘z b ila n o ‘z a k d o sh « Q irg ‘a» ib o ra s in in g g ‘az ab
m a ’nosida q o ‘llanilganiga izoh berilgan. «Q adim gi tu rk iy so ‘zlar
lug ‘ati»da esa «Q arg‘a» fe’lining «la’na tla m o q » , «haqoratlam o q»
m a ’nolarida, «Q irg‘a» fe’lining esa «koyim oq, so ‘k m oq , urishm oq»
m a ’nolarida q o ‘llanilganligi aytilgan. H ozirgi tilim izda «Qir» fe’li
uchraydi va u «yo‘qot», «yo‘q qilib yubor» degan m a ’n o larn i ifoda
etadi. Shuningdek, u yana lug‘at boyligim izda m avjud «Q irg‘in»
so ‘zi bilan ham o ‘zakdosh hisoblanadi.
M a ’Iumki, «Qirg‘in» so‘zi «urush, y o ‘q qilib yuborish, boshiga
o ‘Iim solish» kabi tu s h u n c h a la m i ifoda etadi. 0 ‘g ‘uz lahjasida
so ‘zlovchi aholi o ‘rtasida uchraydigan «Qirg‘in tegsin», «Qirg‘iningni
beray» kabi qarg‘ishdagi «g‘in» so ‘zi «Qarg‘ish» so ‘ziga m ohiyatan
y a q in b o ‘lib, y o ‘q qilish, o ‘lim ga m ahkum etish tilagini ifoda etadi.
S h u n is i a n iq k i, q a rg ‘ish la rn in g m a z m u n -m o h iy a tin i. m aqsad in i
insonga o ‘lim , yom onlik, kulfat, baxtsizlik tilash tashkil etadi. Ayniqsa,
q arg ‘ishlam in g kattagin a qism i insonga o ‘lim tilash uchun aytilishi
jih a tid a n ajraJib turadi.
Q arg ‘ish b a rc h a xalq lar folklorida m avjud. Shu bois turli xalqlar
o g ‘zaki ijodida u chray dig an qarg‘ishlar m azm uni, shakli va poetik
t a b i a t i g a k o ‘ra b i r - b i r i g a y a q in v a h a m o h a n g d i r . C h u n k i
q arg ‘ishlarning kelib ch iqish asoslari bir ildizga — so‘z magiyasi bilan
b o g ‘liq ta s a w u r — tu sh u n ch alarg a borib taqaladi.
Q a rg ‘ishlar h ajm a n qisqa, ixcham , m az m u n an lo ‘nda b o ‘ladi.
U larning o ‘ziga xos kelib chiqish tarixi, poetikasi, badiiy shakli. ifoda
usuli m avjud. Q arg‘ishlarning kelib chiqishiga qadim gi insonlam ing
s o ‘zn in g seh r-jo d u q u d ra tid a n q o ‘rqish hissi yetarli asos b o ‘lgan.
Q arg‘ishlam ing aytilishiga b iro n -b ir ijtimoiy voqelik sabab b o ‘ladi.
U lar h ech q ac h o n besabab aytilm aydi. Aytaylik, qarg‘ishlar birovdan
q a ttiq ran jig an d a , g ‘a z a b la n g a n d a , m o d d iy yoki m a ’naviy o zo r
k o ‘rganda-jabrdiyda to m o n id a n jab r yetkazuvchilarga qarata aytiladi.
Q arg ‘ish aytish q a rg ‘ish deb yuritiladi. Q arg‘ish, asosan, kattalar
to m o n id a n aytiladi. B olalar qarg‘ishni bilm aydi. Q arg‘ish, ayniqsa,
a y o llar o ‘rtasida k o ‘p uchraydi.
O d a m la r q arg‘ish o lish d an va qarg ‘ish tegishidan ju d a q o ‘rqadilar.
X u s u s a n , keksa k is h id a n , o ta - o n a d a n q a rg ‘ish olm aslik lo zim
hisob lan adi. X alq o rasid a «O ta qarg‘ishi — o ‘q, o n a qarg‘ishi- yo ‘q»
d egan m aqol yuradi. B u ndan anglashiladiki, ota farzandining dunyoga
kelishi u c h u n sababchi. F arzan d otan ing p eshona teri bilan to p gan
n o z -n e 'm a tla m i yeb kam olga yetadi. S h u n day ekan, bola ota oldida
d o im o q a rz d o r va m a s 'u ld ir. U otasini rozi etishi farz. Shu sababli
farzan d o ta d a n q a rg ‘ish olm asligi kerak. O n an ing qarg‘ishi til uchida
deyishadi. Q olaversa, u lar bolani k o ‘krak suti bilan boqqanlari sababli
o ‘sha sut h a r q an d ay q a rg ‘ish larn i kesarm ish, degan e ’tiqod m avjud.
B u n d an k o'rinadiki, qarg ‘ishlar uni y o ‘llovchi subyektning yoshiga,
tu rm u s h tajribasiga, ruh iy h o lati va m aqsadiga, oiladagi mavqeyiga
q arab h a r xil b o ‘ladi:
Download Do'stlaringiz bilan baham: |