Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

Od so*zi
fors-tojikchada 
ulkan odam
m a ’nosini 
bildiradi. U baland b o ‘yli, kuchli b o ‘lgani u ch u n daryo-dengizlardan 
baliq tu tib , uni q u y o sh ta ftid a pishirib eb k etaverar ekan. Birgina 
n o n u sh ta n in g o ‘ziga b ir hov u z suvga non to ‘g‘rab e r ekan.
«Er hubbi» mifi xarakteri va vazifasi jihatidan bu mifga o ‘xshashdir. 
U , asosan, X orazm va F a rg ‘o n ad a keng tarqalgan. Er hubbi — yigit 
qiyofasidagi suv m uakkili, m arh am atli qahram on. Buxoroda X o ‘ja 
X u b b o n q u d u g 'i , S h o h i m a r d o n d a k o ‘li X u b o n , X o r a z m d a
X u bbiniyoz k o ‘li n o m i S h u qadim iy mifik obraz bilan bog‘liq.
X ullas, m iflarning su jeti o d diy va ravon b o ‘ladi. U larda ibtidoiy 
tasa w u r-tu sh u n c h a la r hukm ronlik qiladi. Mifologik obrazlar talqinida, 
m azm u n id a ijtim oiy ziddiyat sezilmaydi. Biroq ularda qadim iy hayot 
tajribalari saqlangandir.
A fsona. «Afsona» a ta m asi forscha «afsun — sehr-jodu» m a ’nosini 
a n g la tu v c h i s o ‘z d a n o lin g a n b o ‘lib. fan tastik a, uydirm a asosida 
y ara tilg a n nasriy h ik o y ala rg a nisb atan q o ‘llan ad i. 0 ‘tm ish d a bu 
a ta m an in g o ‘rnida «cow» — sov so‘zi ishlatilgan. M .K oshg‘ariyning 
«D ev on u lug‘otit turk» kitob id a izohlanishicha, 
sov
atam asi o talar 
so ‘zi (m aq o l), qadim g i b iro r voqeani aytib beruvchi hikoya, risola, 
x a t, k ito b c h a , s o ‘z va n u tq kabi k o ‘p m a ’n o la rn i a n g latg an k i, 
s h u la r d a n o ‘tm is h v o q e a la r id a n x a b a r b e ru v c h i h ik o y a , qissa 
tush u n ch alari qay d arajadad ir afsona hodisasini h am ifodalab kelgan.3*
A r is to te l a f s o n a la r n i « h a q iq a td a n x a b a r b e ru v c h i y o lg ‘o n
hikoyalardir» deb ko ‘rsatadi.
A fsona — o ‘zbek xalq o g 'zak i ijodining eng qadim gi, a n ’anaviy va 
keng tarqalgan ja n rla rid a n biri. H ayotiy voqelikni xayoliy uydirm alar 
orqali b ay on etadigan, b iro r m a'lu m o t haqida tinglovchiga xabar berish 
m aqsadida hikoya qilin ad ig an o g ‘zaki nasriy asarlar afsona deyiladi.
A fsonada hayotiy voqelik n ing tasviri epik talqinga b o ‘ysundiriladi. 
Y etak chi m o tiv lar tark ib i esa a n ’anaviy epik detallarga boyligi bilan 
ajralib tu ra d i. S h u n in g u c h u n k o ‘pincha u ertakka o ‘xshab ketadi. 
B iroq u lar ertak lar kabi q a t’iy kom pozitsiyaga ega em asligi bilan

---

farq qiladi.
A fsona professional ijrochilikka asoslanm aydi. U n i bilgan kishi 
o ‘zi istagan shaklda aytaveradi. A fsona s o f a x b o ro t beru v ch ilik
vazifasini bajaradi. U k o ‘pin ch a b iro n -b ir v o qea-hodisaga kishilarni 
is h o n tiris h m aq sa d id a a y tila d i. A fs o n a d a b a y o n q ilin a y o tg a n
voqean ing o ‘tm ishda b o ‘lib o ktganligiga alo h id a u rg‘u beriladi.
E p ik ta f a k k u r n in g t a d r i ji y t a r a q q i y o t i n u q t a i n a z a r id a n
q a ra g a n d a , afso n alar m iflard an keyingi sta d ia l b o sq ic h sifatida 
shakllanganligi seziladi. C hunki ularning tarkibida m ifologik obrazlar 
m u h im o ‘rin tutadi. 0 ‘zbek xalq afsonalarining sujet tarkibida turkiy 
va b o s h q a x a lq la r m ifo lo g iy asi b ila n b o g ‘liq k o ‘p lab q a d im iy
m o tiv la r saqlanib qolgan.
A fsona kompozitsiyasi ertaklam iki kabi a n ’anaviylikka, q a t’iylikka 
ega em as. U ning sujet tuzilishi sodda va qisqa. A fson alar voqelikni 
g ‘ayritabiiy, fantastik tasvirlashi jih a tid a n g in a ertaklarga o ‘xshab 
ketadi, xolos.
A fsona sujetini turli m ifologik, diniy h o d isalar, geografik joylar 
n o m i. tabiat hodisalari, ayrim tarixiy shaxs va voqealarga aloqador 
g‘aroyib talqinlar tashkil etadi. Shunga ko lra afsonalam ing m azm u n- 
m undarijasi rang-baranglik kasb etadi. D eyarli b a rc h a afsonalam ing 
sujeti bir yoki ikki epizoddan iborat b o ‘ladi. Sujet voqealari ko'pincha 
tu g u n d a n boshlanadi. V o q ealar ta lq in id a va ta sv irid a fantastika 
ustivorlik qiladi.
A fson alam in g asosiy p erso n ajlar tarkibi tarix iy shaxslar, xayoliy 
va m ifik obrazlardan iborat.
A fsonalam i g‘oyaviy-mavzuviy y o ‘nalishi jih a tid a n shartli ravishda 
ikki gu ruhga b o ‘lib o'rganish m um kin:
1. S o f m ifologik afsonalar.
2. Tarixiy afsonalar.