Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

Mifologik afconalarda.
asosan, yer va osm on xudolari, hom iy kuchlar, 
pirlar, avliyolaming g‘ayritabiiy ishlari, insonlarga ko ‘magi, mifologik 
pahlavonlar, yer yuzida odam ning paydo b o ‘lishi haqida hikoya qilinadi. 
Ulardagi ayrim epizodlarda islomga qadar am al qilgan qadim gi dinlarga 
aloqador talqinlar uchraydi. lbtidoiy insonlaming dunyoqarashi, tasaw ur- 
tushunchalari, diniy e ’tiqodlari nam oyon b o ‘ladi.
M ifolo g ik afso n alam in g tu z ilish i ju d a so d d a b o ‘ladi. U larda 
v o q e lik o d d iy b a y o n q i l i n a d i . U n in g k o n f l i k t i y e c h im id a
fantastikaning hal qiluvchi rol o ‘ynashi- asosiy belgisidir.

---

M ifologik afsonalar m iflar b ilan genetik aloqadordir. A m qrog‘i, 
ularning aksariyati m iflar asosida yuzaga kelgan. Sababi — ibtidoiy 
d av rd a m ifo lo g ik q a h ra m o n la r m u q ad d a s san algan va xalqning 
m a ’naviy m ad adk o rig a. ruh:y hom iysiga aylangan. B ora-b ora bu 
ta s a w u rla r unu tilib, u haqdagi hikoyalar afsonalarda oddiy diniy 
hikoya q o b ig‘ida saqlanib qolgan. Ju m lad an , X izr nom i bilan bog‘Iiq 
hikoyalar b u n g a m isol b o ‘ladi. X izr — m ifologik obraz. U b a ’zan 
ch o kl p in , b a ’zan hosildorlik hom iysi sifatida talqin etiladi. Afsonalarda 
u obi hayot ichganligi u ch u n m angu b arh ayot, sehr-joduga ega, 
o ‘td a yonm as, zarb o ‘tm as qilib tasvirlanadi. U yana tu rli shakllarga 
evrila oladi: go h o d am , goh jo n iv o r, goh buyum ko ‘rinish ida paydo 
b o ‘lib , o d a m la rg a k o ‘m a k b e r a d i, y o v u z la rg a q a r s h i c h iq ib , 
ezgulikning g ‘alabasini t a ’m inlaydi.
Tarixiy afsonalar
m a 'lu m b ir tarixiy dalil yoki m a ’lu m o t, tarixiy 
shaxs faoliyati haqida tinglovchiga xabar berish m aqsad ida hikoya 
q ilinadigan, tarkibida real tarixiy shaxslar bilan b ir q ato rd a, xayoliy 
va m ifik o b raz lar h am ish tiro k etadigan og‘zaki nasriy asarlardir. 
U larning sujetini tashkil etuvchi voqealar bayonida reallik bilan badiiy 
t o ‘qim a o ‘z aro qorishib ketadi. Bunday afsonalarda rea l hayotda 
yashab o ‘tg an kishilar haqida hikoya qilinsa-da, tarixiy shaxsning 
haqiqiy biografiyasi em as, t o ‘qim a biografiyasi beriladi. U lard a hayot 
h aq iq ati fan tastik tasvir qobig‘iga o ‘rab ifoda etiladi.
T arixiy afso n alar m uayyan tarixiy dalil va m a ’lu m o tn i asoslash, 
izohlash, xalqqa tu sh u n tirish u c h u n xizmat qiladi.
Tarixiy afsonalarda real to p o n im la r bilan birga xayoliy — mifologik 
m ako n h a m tilga olinadi. U nga k o ‘ra q ah ram o n yer o sti yoki suv 
osti m am lakatlariga, afsonaviy to g ‘lar o ‘lkasiga safar qiladi.
S h u n in g d ek , tarixiy afso nalard a dev, pari, ajdar, c h ilto n , yuho, 
y a ’ju j- m a ’ju j kabi bir q a tto r xayoliy va m ifologik perso n ajlar mavjud 
b o ‘lib, ular a n iq obrazlar bilan m uo m ala-m unosabatd a tasvirlanadi. 
M ifologik o b razlar afsona sujetida bajaradigan vazifasiga qarab ikki 
tipga b o ‘linadi:
a ) a so siy q a h ra m o n g a h o m iy lik q ilu v c h i, y o rd a m beruvchi 
m ifologik personajlar;
b) asosiy qah ram o n g a raqib sifatida harakat qiluvchi mifologik 
personajlar.
T arix iy afso n alarg a xos bu belgilar epik ta fa k k u rn in g tadrijiy 
tara q q iy o t tiz im id a uning m ifologik afson alardan keyingi stadial

---

bosqichda shakllanganligini k o ‘rsatadi.
0 ‘zbek xalq tarixiy afsonalari m avzu yo‘nalishiga k o ‘ra u c h tu rg a 
b o ‘linadi:
1. Geneologik afsonalar.
Bularda urug‘—qabila, xalq va e la tla m in g
kelib ch iq ish i va n o m la n ish i h a q id a hik oya qilinadi: «L aqay», 
« D o ‘rm on», «Qirg'iz» urug‘larining kelib chiqishi haqidagi afso n alar 
sh u lar jum lasiga kiradi.