tirik» kabi naqllar sof naqllar sirasiga kiradi. Ularda naql ikkita bir-
biriga qarshi tushunchalar —
majoziy obrazlar
xatti-harakati
misolida
aks ettiriladi. O'git yashirin holda ifodalanadi. Uni qissa oxirida
chiqarilgan hissadan bilib olish m um kin b o ‘ladi. Sof naqllar sujeti
qisqa, sodda bo‘ladi. Ular m azm unan lo‘ndaligi, majozga asoslanishi,
ishonchliligi bilan ajralib turadi.
Naqllarning ayrimlarida aniq tarixiy voqealar, shaxslar o ‘ziga xos
sujetlarda aks ettiriladi. Masalan, «Olim bilan podsho», «Jasur yigit
va Ahmad Donish» kabi naqllar bunga misol bo‘ladi.
Naqllarning ko‘pchiligi sof badiiy to ‘qim a asosidagi sujetga egadir.
«Hunardan uftar», «Gavhari noyob», «Usta bilan sher», «Qasd
qilgan
past bollur» kabi naqllarning sujeti sof badiiy to ‘qima asosiga qurilgan.
0 ‘zbek folklorshunosligida naql janri tabiati, o ‘ziga xos xususiyatlari
haqida to ‘liq tasaw u r uyg‘otuvchi monografik tadqiqot haligacha
yaratilmagan. Shu bois ko‘pincha naql janriga mansub asarlar yo ertak,
yo masal deb yuritiladi. H atto jan r atamasi ham aniqlashtirilmagan.
Naqllarni to ‘plab, nashr etish ishi ham ko‘ngildagiday emas.
Latifa. 0 ‘zbek folklori epik janrlari orasida xalq latifalari g‘oyat
ommaviyligi va hoziijavobligi bilan ajralib turuvchi mustaqil a n ’anaviy
jan r hisoblanadi. «Latifa» so‘zi arabcha «latif va lutf» so‘zlaridan
olingan bo‘lib, nozik qochirimli, mayin kinoyali kichik kulgili hikoyani
anglatgani sababli istilohiy m ohiyat kasb etgan. Shuni alohida
ta ’kidlash joizki, fors-tojik tilida bunday kulgili epizodik hikoyalarni
maxsus to ‘plab, 1223-yilda «Javome’ul —hikoyot va lavom e’ur-
rivoyot» «hikoyatlar to ‘plami va rivoyatlar ziyosi» nomi ostida alohida
kitob sifatida tartib bergan M uham m ad Avfiy Buxoriy (1 17 2/1176 —
1233/1242)
ham ularni latifa dem agan, balki hikoyat degan.
F aqat N o siru d d in B u rh o n id d in R ab g ‘u ziyning 1310 -y ild a
intihosiga yetkazilgan «Qisasi Rabg‘uziy» asaridagina latifa istilohi
ostida ikkita voqeot bayoni berilgan. V oqealar bayoni garchi jiddiy
b o ‘lsa-da, vale kinoyaga moyilroq ohangga ega. Ana shu dalillarning
o‘ziyoq latifa istilohining nisbatan keyinroq, aniqrog‘i, 1532-33 -
yillarda Faxriddin Ali Safiy tom onidan tartib berilgan «Latoyif ut-
tavoyif» (Turli toifadagilaming latifalari) kitobining el orasida keng
shuhrat qozona
borishi tufayli nainki adabiy, balki xalq ijodida ham
taomilga kira boshladi, istilohiy m ohiyat kasb etgan holda ilmiy
muom alada barqarorlasha borganini kuzatish mumkin.
To‘g‘ri, xalq orasida XVI asrdayoq keng shuhrat qozongan bu kitobni
o ‘zbek tiliga o'girgan taijimon hoji Sotimxon Xoja ln ’om M unaw ar
qayd etganidek, «Latoyif so‘zi garchi latifa so‘zining ko‘pligi bo‘lsa ham ,
«latoyif» so‘zi garchi latifa mazmunini inkor etmasa ham, «latoyif» — bu
latifa emas. Latoyif —
turli-tuman dilkash, maroqli, xarakterli, xullas,
qimmatli voqea va hodisalaming latifanamo ixchamlikdagibayonidir.
Shuning uchun ham bu hikoyalami latifa deb emas, balki latofatlar,
lutflar deb atash mantiqqa yaqindir. Chunki bu latoyiflami o‘qigan kishi
xuddi latifalami o'qigandek, ham qah-qah solib kuladi, ham chuqur
fikrga toladi, sidqidildan yum-yum yig‘laydi ham.
Safiyning latoiflari
orasida, garchi xalq latifalariga aylanib ketgan hikoyatlar uchrab tursa
ham, bu asar eng aw al chindan ham dog‘ qiluvchi latifalar majmuasidir».
(Qarang: Faxriddin Ali Safiy. Latofatnoma. Т.: G ‘ASN, 1999, 5-b.) Bu
fikrdan uch narsa oydinlashayotir: birinchisi va
Download
Do'stlaringiz bilan baham: