Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I


bet54/108
Sana15.06.2022
Hajmi
#674106
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   108
Bog'liq
Oxunjon Safarov [uzsmart.uz]

S in k retik naqllar
ertak, afsona, rivoyat, maqol, matal kabi folklor 
janrlarining bir-biriga ta ’siri natijasida kelib chiqqan b o ‘lib, ularga 
xos an ’anaviy xususiyatlami o ‘ziga singdirib olgandir. Ularning hajmi 
yirik, sujet tuzilishi m urakkab bo'ladi. Ularda a n ’anaviy obrazlar 
k o ‘p c h ilik n i ta sh k il etad i. S u jet voqealari hay o tiy uydirm aga 
asoslanadi.
Sinkretik naqllarda yaxshilik tim soli yomonlik timsoliga, ezgulik 
ramzi yovuzlik ramziga zid qo'yilishi orqali m a’lum didaktik mohiyat 
ochib beriladi. «Egrivoy bilan T o ‘g‘rivoy», «Ayyor bilan sodda» kabi 
naqllar bunga yorqin misol b o ‘la oladi. Bu naqllaming sujeti dialog 
(suhbat) asosiga qurilgan b o ‘lib, shu suhbat jarayonida qahram on- 
larning m a ’naviy dunyosi ochila boradi va naql yakunida qissadan 
hissa chiqarilib, ideal g‘oya lo ‘nda ifodalanadi.
N aqllam ing ko‘pchiligi ertak sujeti asosida yaratilganligi kuzatiladi. 
Biroq rivoyatlam ing shakliy o ‘zgarishi tufayli yuzaga kelgan naqllar 
ham bor. M asalan, m uchal yil nomlarining kelib chiqishi bilan bog‘lab 
aytiluvchi naql aslida rivoyatdan o ‘sib chiqqan. Bu naqlda savlati va 
b o ‘yiga ishonib yil nom lanishidan quruq qolgan tuya obrazi, kichkina 
bo‘Isa-da, dono sichqon obraziga zid qo‘yilishi orqali sujet voqealariga 
ramziy m a ’no, nasihatom uz fikr singdirilganligi kuzatiladi.
A yrim naqllar b a ’zi m aq o llar m azm unidan yuzaga kelgandir. 
M asalan, «H ar kim qilsa — o ‘ziga» naqli aslida «Birovga choh 
qazisang, unga o ‘zing yiqilasan» yoki «Yoqma - pisharsan, qazima
— tusharsan» kabi m aqollam ing m azm uni asosida yaratilganligini 
sezish qiyin emas. Bu maqollarda ham , naqlda ham yomonlik yaxshilik 
keltirm aydi, degan o ‘git ilgari suriladi.
S o f n a q lla r
hay o tiy v o q ealar, axloqiy tu sh u n c h a la r asosida 
yaratiladi. «Ikki qarg‘a», «Kiyik bilan tulki», «Odam bilan odam


tirik» kabi naqllar sof naqllar sirasiga kiradi. Ularda naql ikkita bir- 
biriga qarshi tushunchalar — 
majoziy obrazlar
xatti-harakati misolida 
aks ettiriladi. O'git yashirin holda ifodalanadi. Uni qissa oxirida 
chiqarilgan hissadan bilib olish m um kin b o ‘ladi. Sof naqllar sujeti 
qisqa, sodda bo‘ladi. Ular m azm unan lo‘ndaligi, majozga asoslanishi, 
ishonchliligi bilan ajralib turadi.
Naqllarning ayrimlarida aniq tarixiy voqealar, shaxslar o ‘ziga xos 
sujetlarda aks ettiriladi. Masalan, «Olim bilan podsho», «Jasur yigit 
va Ahmad Donish» kabi naqllar bunga misol bo‘ladi.
Naqllarning ko‘pchiligi sof badiiy to ‘qim a asosidagi sujetga egadir. 
«Hunardan uftar», «Gavhari noyob», «Usta bilan sher», «Qasd qilgan 
past bollur» kabi naqllarning sujeti sof badiiy to ‘qima asosiga qurilgan.
0 ‘zbek folklorshunosligida naql janri tabiati, o ‘ziga xos xususiyatlari 
haqida to ‘liq tasaw u r uyg‘otuvchi monografik tadqiqot haligacha 
yaratilmagan. Shu bois ko‘pincha naql janriga mansub asarlar yo ertak, 
yo masal deb yuritiladi. H atto jan r atamasi ham aniqlashtirilmagan. 
Naqllarni to ‘plab, nashr etish ishi ham ko‘ngildagiday emas.
Latifa. 0 ‘zbek folklori epik janrlari orasida xalq latifalari g‘oyat 
ommaviyligi va hoziijavobligi bilan ajralib turuvchi mustaqil a n ’anaviy 
jan r hisoblanadi. «Latifa» so‘zi arabcha «latif va lutf» so‘zlaridan 
olingan bo‘lib, nozik qochirimli, mayin kinoyali kichik kulgili hikoyani 
anglatgani sababli istilohiy m ohiyat kasb etgan. Shuni alohida 
ta ’kidlash joizki, fors-tojik tilida bunday kulgili epizodik hikoyalarni 
maxsus to ‘plab, 1223-yilda «Javome’ul —hikoyot va lavom e’ur- 
rivoyot» «hikoyatlar to ‘plami va rivoyatlar ziyosi» nomi ostida alohida 
kitob sifatida tartib bergan M uham m ad Avfiy Buxoriy (1 17 2/1176 — 
1233/1242) ham ularni latifa dem agan, balki hikoyat degan.
F aqat N o siru d d in B u rh o n id d in R ab g ‘u ziyning 1310 -y ild a
intihosiga yetkazilgan «Qisasi Rabg‘uziy» asaridagina latifa istilohi 
ostida ikkita voqeot bayoni berilgan. V oqealar bayoni garchi jiddiy 
b o ‘lsa-da, vale kinoyaga moyilroq ohangga ega. Ana shu dalillarning 
o‘ziyoq latifa istilohining nisbatan keyinroq, aniqrog‘i, 1532-33 - 
yillarda Faxriddin Ali Safiy tom onidan tartib berilgan «Latoyif ut- 
tavoyif» (Turli toifadagilaming latifalari) kitobining el orasida keng 
shuhrat qozona borishi tufayli nainki adabiy, balki xalq ijodida ham
taomilga kira boshladi, istilohiy m ohiyat kasb etgan holda ilmiy 
muom alada barqarorlasha borganini kuzatish mumkin.
To‘g‘ri, xalq orasida XVI asrdayoq keng shuhrat qozongan bu kitobni


o ‘zbek tiliga o'girgan taijimon hoji Sotimxon Xoja ln ’om M unaw ar 
qayd etganidek, «Latoyif so‘zi garchi latifa so‘zining ko‘pligi bo‘lsa ham , 
«latoyif» so‘zi garchi latifa mazmunini inkor etmasa ham, «latoyif» — bu 
latifa emas. Latoyif — turli-tuman dilkash, maroqli, xarakterli, xullas, 
qimmatli voqea va hodisalaming latifanamo ixchamlikdagibayonidir. 
Shuning uchun ham bu hikoyalami latifa deb emas, balki latofatlar, 
lutflar deb atash mantiqqa yaqindir. Chunki bu latoyiflami o‘qigan kishi 
xuddi latifalami o'qigandek, ham qah-qah solib kuladi, ham chuqur 
fikrga toladi, sidqidildan yum-yum yig‘laydi ham. Safiyning latoiflari 
orasida, garchi xalq latifalariga aylanib ketgan hikoyatlar uchrab tursa 
ham, bu asar eng aw al chindan ham dog‘ qiluvchi latifalar majmuasidir». 
(Qarang: Faxriddin Ali Safiy. Latofatnoma. Т.: G ‘ASN, 1999, 5-b.) Bu 
fikrdan uch narsa oydinlashayotir: birinchisi va 

Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   108




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish