Буюк Дедактика

УЧИНЧИ АСОС.


Ҳамма нарсанинг ўз асоси бор. 21. Табиат ҳар бир нарсани ҳажми кичик бўлса ҳам, лекин моҳияти кучли бўлган ўз асосидан яратада. Масалан, қуш - тухумнинг сариғи ичидаги тугунчадан яратилади; товуқнинг ичида туриш ва бола очиш учун босиш қулай бўлсин деб тухумнинг атрофи пичоқ билан қопланган бўлади. Лекин бутун қушнинг моҳияти ўша кичкина тугунчада мавжуд ва куш кейинроқ ўша асосдан бунёдга келади.
Тақлид қилиш. 22. Шунингдек хар қанака улкан дарахт хам мевасининг ичидаги уруғда ёки унинг шохидан кесиб олинган қаламчада мавжуд бўлади. Уруғ, қаламча экилса ёки пайванд қилинса, ички ҳаракатлантирувчи кучлар туфайли ундан улкан дарахт бунёдга келади.
Қоидани ўтакетган даражада бузиш. 23. Одатда, мактабларда бу асосий қоидани
ўтакетган даражада бўзадилар. Ахир ўқитувчиларнинг кўпчилиги уруғ ўрнига ўсимликнинг ўзини, қаламча ўрнига дарахтнинг ўзини экиш керак деб ҳисоблайдилар, чунки ўқувчиларга билим асосларини ўргатиш ўрнига ҳар турли чалкаш фикрлар, хатто боши-кети йўқ текстларни ўқитадилар. Олам тўртта элементдан тўзилгани (фақат шакли ўзгариб туради) рост бўлганидек илмий таълим ҳам бир неча асослардан иборат эканлиги шубҳасиздир, фақат бу асосларни бир-биридан фарқ қилиш усулларини билиб олинса, илдизи бақувват дарахтдан юзлаб новдалар, минглаб барг, гул ва мевалар ўса олганидек жуда кўп қоидалар чиқариш мумкин. Тангри бизнинг оҳу фигонларимизни эшитиб, кимнингдир ақлига куч-қувват берсин, токи у нарсаларнинг ўзаро боғланишларини англаб, уни бошқаларга ҳам ўргатсин. Худой-таолло лозим кўр­са, христиан пансофилсининг¹ бу қисқа тафсилотида биз ўз тажрибаларимизни баён этамиз ва умид қиламизки, худонинг хоҳиши билан бошқалар вақти келиб биздан кўра кўпроқ нар­саларни кашф этурлар.
Тузатиш 24. Бу ерда учта қоидани таъкидлаб ўтамиз:
I. Ҳар бир фан энг қисқа ва аниқ қоидалардан иборат бўлмоғи керак.
II. Ҳар бир қоида ихчам ва аниқ баён этилиши лозим.
III. Ҳар бир қоидадан сўнг кўплаб мисоллар келтириб, уни кўп нарсаларга татбиқ қилиш мумкинлигини аниқ кўрсатиш зарур.