Буюк Дедактика

ЯН АМОС КОМЕНСКИЙНИНГ ҲАЁТИ ВА
ПЕДАГОГИК НАЗАРИЯСИ


Машҳур донишманд, чехословакиялик гуманист-педагог Ян Амос Коменский демократик педагогиканинг асосчиси сифатида башарият тарихидан ўрин олди. У ўзининг онгли ҳаётини, амалий педагогик фаолиятини, илмий асарларини халқ болаларини ўқитиш ва тарбиялашдек олижаноб ишга бағишлади.
Ян Амос Коменскийнинг инсоният олдидаги буюк хизмати шундаки, у ёш авлодни ўқитиш ва тарбиялаш ҳакидаги фан - педагогика фанининг вазифаларини пайқабгина қолмасдан, бал­ки педагогика илмининг пойдеворини ҳам қурди, унинг кейинги ривожланиш йўлларини ҳам кўрсатиб берди.
Ян Амос Коменский 1592 йил 25 мартда Нивница (Чехословакиянинг Жанубий Маравия қисмида) деб аталган жойда «Чех қардошлари» жамоасига тааллуқли оилада туғилди. Коменскийлар оиласи Нивницага Коомни деб аталган қишлокдан кўчиб келишган эди. Шунинг учун ҳам уларнинг оиласи бу ерда коомниликлар, яъни Коменскийлар оиласи деб аталган.
Коменский яшаган давр Еврона мамлакатларида синфий кураш кескинлашиб, катта тарихий воқеалар содир бўлаётган йилларга тўғри келади. Бу даврдаги синфий кураш ва тарихий воқеаларнинг моҳияти феодал ишлаб чиқариш муносабатларининг секин-аста емирила бориши, капиталистик тузум асосларининг таркиб топаётганлиги билан характерланади.
Синфий кураш нақадар кескинлашганини тасаввур қилиш учун бу даврда содир бўлган тарихий воқеаларни эслатиб утишнинг ўзиёқ кифоя қилади. Чехияда бошланган ўттиз йиллик уруш, бу уруш ўзининг моҳияти жиҳатидан чех халқининг немис католик феодалларига ва Габсбурглар династиясидан чиққан немис императорларига қарши кураши эди. Евронанинг барча кучли давлатлари бу урушда қатнашди; Англиядаги буржуа революцияси ғалаба қилди. Нидерландияда буржуача тўзум ўрнатилди. Шунингдек, рус халқининг поляк феодал интервенциясига қарши кураши, украин ва белорус халқининг Польша феодал давлати зулмидан озод бўлиш учун кураши ана шу даврга тўғри келади. Кенг меҳнаткашлар оммаси жалб этилган бу курашдан Коменскийлар оиласи четда турмади, чунки Коменскийлар оиласи мансуб бўлган «Чех қардошлари» жамоаси буржуа-демократик ислоҳотлар ўтказишни талаб қилиб чиққан таборитлар сектасининг издошлари сифатида бу курашда иштирок этди.
Маълумки, XV—XVII аерларда пайдо бўлаётган янги синф - буржуазия ва халқ оммаси феодал дворянларга ҳамда феодализмнинг идеология сохасидаги таянчи бўлган католик черковига қарши кураш бошладилар. Фридрих Энгельс таъкидлаб кўрсатганидек у даврда феодализмга ва мулкий тенгсизликка қарши олиб борилган кураш диний-демократик сектантчилик харакати формасида майдонга келди. Буржуа-демократик ислохатлар ўтказишни қатъий талаб қилиб чиққан диний жамиятлардан бири таборитлар сектаси эди.
Таборитлар жамоаси тарқатиб юборилгач, унинг қолдиклари «Чех қардошлари» деб аталган анча мўътадил демократик жамоага бирлашдилар. Бу жамоа аъзоларининг кўпчилиги ҳунарманд ва дехдонлардан иборат эди. У ўз сафларига чех халқининг озодлиги ва мустақиллиги учун курашиб келаётган ватанпарварларни бирлаштирди. Чех халқининг озодлик учун кураши Еврона халқлари феодализмга қарши олиб бораётган курашнинг бир қисми бўлди. «Чех қардошлари» жамоаси таборитларнинг бир қанча демократик талабларини сақлаб қолдилар. Улар черковнинг айрим догма ва диний маросимларини бажаришдан воз кечдилар, католик черкови дворянларга қарши курашдилар, ҳамма болаларга ижтимоий таълим беришни амалга оширдилар, камбағал оилаларнинг болаларига моддий ёрдам бердилар.
Ян Амос Коменский 12 ёшида етим қолиб, мухтожлик ва бошқа анча қийинчиликларни бошидан кечирди. «Чех қардош­лари» жамоаси очган мактабда бошланғич таълим олди, 1608— 1610 йилларда лотин мактабида, яъни ўрта мактабда ўқиди. қардошлар жамоаси уни Германияга университетда ўқиш учун юборади. Коменский Херборн ва Гейделберг университетларида таълим олади. Ана шу даврдаёк Ян Амос Коменскийда халқни маърифатли қилиш, билим олиш йўлларини хаммага манзур қилиш ғояси туғилади. У «Ҳамма нарсалар театри» деб аталган алоҳида энциклопедия ёзишга киришди. Коменский шу йиллари она тилининг тўлик луғатини — «Чех тили хазинаси» («Сокро-вишница чешского языка»)ни туза бошлайди. Шу даврда В.Раткенинг дидактик ғоялари билан танишади.
Ян Амос Коменский 1614 йилда ўз ватанига қайтиб келади ва 22 ёшида Пршеровадаги мактабда ўқитувчилик қила бошлай­ди. 1616 йилда у «Чех ҳардошлари» жамоасига хатиб қилиб сайланди. 1618-1621 йилларда Коменский Фульнекеда яшаб, хатиблик билан бир қаторда, ҳардошлар жамоаси очган мактабга бошчилик ҳам қилади. Бу ерда у, Уйғониш даврида яшаган Компанелла, X.Вивес ва бошқа гуманистларнинг асарларини мутолаа қилади. Коменскнй мактабда ишлаш жараёнида ўқитиш методларини такомиллаштиришга интилади.
Бу даврда мамлакатда ўттиз йиллик уруш давом этмоқда эди. Жамоа рахбарларидан бири бўлган Ян Амос Коменский немис дворянлари ва католик черкови зулмига қарши олиб бо­рилган курашда актив қатнашди. Реакция кучлари жамоанинг бошқа аъзолари сингари Коменскийни ҳам қаттиқ таъқиб остига олдилар. У қувғинда ҳаёт кечиради. Уруш натижасида Фульнеке босиб олингач, Коменский протестант князлари Жеротинскнй ва Садовскийлар ҳомийлигида яшайди, тарихий ва бадиий-фалсафий асарлар ёзади.