Буюк Дедактика

Соатнинг барча сири тартибда 14. Бунинг сири қаерда? Бу соатдаги мавжуд ва аниқ тартиб туфайли содир бўлади, яъни маълум миқдорда, ўлчам ва тартибда бир-бирига мувофиқ харакатланувчи қисмларнинг жойланишига боқлик, чунки улардан ҳар бирининг ўз вазифаси ва шу вазифани бажаришга ёрдам берадиган маълум воситалари бўлиб, бу воситалар белгиланган тартибда харакат қилади, яъни қисмлардан хар бири бошқаларига иисбатан жуда аниқ мутаносибликда бўлиб, бири иккинчисига маълум бир зарурий тартибда боғланган маълум бир кучни қабул қилиб олиш ва қайтариб бериш учун ўзаро таъсир кўрсатиш қонунларига амал қилади.
Шундай қилиб, соатнинг барча қисмлари, ҳатто тирик танадан кўра ҳам аниқроқ ҳаракат қилади. Лекин соатнинг ички қисмларидам бирортаси ўзилса ёки синса, соат бузилади ёки нотўғри юради, башарти унинг жуда кичкина ғилдиракчаси, жуда ингичка ўқи, энг кичкина лўкидони синса ҳам шу захотиёқ соат тўхтаб қолади ёки тўғри юрмайди. Бу ерда ҳамма гап тартибга боғлик эканлигини аниқ кўриб турибмиз.
Тузилиши соатга ўхшаган мактаблар яратилиши лозимлигига умид бор. Шундай қилиб, ўқитиш санъати вақтни, фанларни ва методни моҳирона тақсимлашдан боииқа ҳеч нарсани талаб этмайди. Агар биз бу ишда шундай аниқ тартиб ўрната олсак ёш авлодга хамма нарсани ўргатиш иши осонлашади, хар холда, типография машинаси билан ҳар куни минг бетлаб қоғозга чиройли қилиб ёзиш ёки Архимед машинасини ўргатиб уйлар, миноралар ва бошқа оғир юкларни кўтариш ёки кемага тушиб, океандан сўзиб ўтиш ва Янги Китъага бориб келишдан кўра қийинроқ бўлмайди. Бу ишимиз (ўқитиш) тошлари тўғри жойлаштирилган соатдек осон юришиб кетади. ўқитиш тўғри юраётган автоматга қараш сингари кўнгилли ва завкли бўлади ва, нихоят, мактаблар моҳирона ясалган асбоб сингари тўғри ишлайдиган бўлади.
Хулоса 16. Шундай қилиб, иншоолло, ниҳоятда моҳирлик билан ясалган, хар хил безақлар билан чиройли қилиб ясатилган соатга айнан ўхшайдиган мактаб ташкил этиш масаласини аниқлашга ўриниб кўрамиз.


XIV боб