Буюк Дедактика

1) ва оддий озиқлантириш; 10. Тананинг бақувват бўлиши учун меъёрида овкатланиш билан бирга, оддий овқатларни ейиш керак. Ахир боғбон энг нозик дарахтни ҳам вино ёки сут билан эмас, балки оқар сув билан суғоради. Демак ота-оналар ўз болаларини, улар айниқса илм-фан билан шуғулланса, ёки шуғулланиши лозим бўлса, иштаҳани очадиган овқатларга ўргатмасликлари зарур. Подшо авлоди ҳисобланган ўсмирлар — Данилл ва унинг ўртотқлари илм-фан билан шуғулланганларида сабзавот еб ва сув ичиб юрсалар ҳам, шохона овқатланиб юрган барча ўғил болалардан кўра уларнинг танаси чидамлироқ ва бақувватроқ, энг мухими — ўзлари ақллирок бўлиб чиқдилар (Дан., 1, 12 и след). Лекин бунга бошқа жойда батафсилроқ тўхталамиз.


Коменский бу ерда (соғлом танда соғлом ақл) деган машҳур латинча иборани келтиради. Локкнинг «Торбия ҳақида фикрлар» асари шу қоидага асосланган. Коменский ҳам бу иборани тасодифан келтирмаган, ақлий меҳнатни енгил ва завқ билан бажариш учун ўқувчилар жисмоний жиҳатдан соғлом ва тетик бўлишлари зарурлиги ҳақидаги ғояни Коменский системали равишда тарғиб қилади.


2) тез-тез буғ чиқариб туриш. 11. Дарахт буғланиб, шамол, ёмғир, совуқ таъсирида тез-тез ором олиб туриши керак акс ҳолда у кучсизланиб, сўлиб қолади. Худди шунга ўхшаш, инсон гавдаси хам умуман кучли ҳаракат қилиб, фаолият кўрсатиб, ўйин ёки машқ қилиб туриши зарур.
3) вақт-вақти билан дам олиш. 12. Ниҳоят, Дарахт вақт-вақти билан маълум даражада ҳам олиб туриши керак. Албатта, олиш дарахт хамма вақт кўртак чиқариб, гуллаб, мева беравермайди, баъзан дарахт ўз танасини бақувватлаш учун суюқлик ишлаб чиқариш имкониятига хам эга бўлиши за­рур. Шунинг учун барча ўсимликлар ва ер дам олсин деб ёз, куздан сўнг қиш яратилди; бунинг учун тангри ҳар етти йилда ерга бир марта дам беришга хам қарор қилди (Левит., 25). Одамлар (ва бошқа жониворлар)нинг кундуз қаттиқ чарчаб мехнат қилгандан сўнг ухлаб, хордиқ чиқариб, куч тўплаши учун тун яра­тилди. Шунингдек бирор соат ишлагач, озроқ дам олиш ақл учун ҳам, тана учун ҳам табиий зарур.
Демак ҳатто кундуз кунлари ишлаётган пайтда ҳам суҳбат қилиш, ўйин, хазил-мазах қилиш, музика танлаш каби йўллар билан хордиқ чиқариб, дам олиб туриш зарур, бунинг натижасида ички ва ташқи сезгилар куч тўплаб олади.