Буюк Дедактика

Ўқитиш назариясини яратиш учун табиатга тақлид қилиш зарур. 7. Юқорида айтилганлардан аниқ кўриниб
турибдики, таълимнинг универсал назарияясини яъни ҳамма нарсани ўрганиш ва хамма нарсага ўрганиш тартибини фақат табиат ходисаларидангина ўрганиш мумкин ва зарур. Шу нарса тўғри амалга оширилса, таббий нарсалар енгил ва осон ўтиб боргани сингари, мохирона уюштирилган ўқитиш хам осон ва енгил бўлади. Цицероннинг гаплари ҳақ. «Биз, бошлиқ изидан борган сингари, табиатга эргашиб борсак хеч қачон адашиб кетмаймиз».
Бунга бизнинг хам ишончимиз комил. Шунинг учун хам гох у ерда, гоҳ бу ерда содир бўлаётган табиат ҳодисаларини кузатиб, ўқитишда ҳам шунга амал қилишни маслаҳат берамиз.
Беш хил қийинчилик. 8. Лекин, бизнинг фикримизга, баланд парвоз ваъдаларимизга Гиппокритнинг машҳур «умр қисқа, санъат оғир, қулай ҳолатлар тез ўтиб кетади, тажриба алдайди, нарсалар ҳақида фикр юритиш оғир» деган афоризмни қарама-карши қўйиш мумкин бўлур эди. Бу ерда куйидаги бешта қийинчилик кўрсатилганки, улар туфайли одамларнинг озчилиги илм чўққиларини эгаллай олади:
I. Умр қисқалиги туфайли, кўпинча хаётга тайёрланаётган пайтда ўлим содир бўлади.
II. Ўрганиш лозим бўлган нарсаларнинг сони ҳаддан ташқари кўп бўлгани учун, уларнинг хаммасини тўплаб ақлга сиғдириш жуда қийин.

3. 
   Санъатларни ўрганиш учун қулай холатларнинг камлиги, баъзан шундай ҳолат содир бўлса ҳам, лекин унинг тез ўтиб кетиши. Ахир, рухни ўстириш учун қулай бўлган ёшлик йилларининг кўп қисми ўйин билан ўтиб кетади, умрнинг кейинги даврини эса одамлар мухимроқ бирор иш билан шуғулланишдан кўра кўпроқ бекорчилик билан ўтказиб юборади, баъзан санъатни ўрганиш учун қулай имконият тўғилиб колса ҳам бу қулай имкониятдан фойдалана олмай қоладилар.
   
4. 
   Ақлнинг чекланганлиги ва фикрларнинг ноаниқлиги туфайли, биз нарсалар ҳақида юзаки билимга эга бўламиз, уларнинг ички моҳиятларини тушуниб етмаймиз.
   

V. Ниҳоят, бирор киши ўзоқ кузатиш ва жуда кўп тажрибалар ўтказиб, нарсаларнинг асл моҳиятини билмоқчи бўлса, бу жуда кўп қийинчилик ва меҳнатни талаб этган бўлур эди, ўшанда хам бу билимлар ноаниқ бўлиб, унга ишониш қийин, чунки нарсалар шунчалик бирикиб кетганки, хатто кўп нарсалар энг ўткир кузатувчининг хам эътиборидан четда колиши мумкин, ваҳоланки, башарти бирорта хато қилинса хам, бутун кузатиш нотўғри бўлиб чиқади.
Бунга жавоб 9. Агар бу гапларнинг хаммаси ҳакикат бўлса, илм ўргатишнинг бунчалик умумий, ишончли, осон ка пухта йўлини ўйлаб топишга биз қандай журъат этдик? Жавоб берамиз: тажриба кўрсатиб турибдики, бўларнинг барчаси мутлақо тўғри, лекин шу билан бирга, ақл кўзи билан каралса, бу қийинчиликларни бартараф этадиган ишончли воситалар борлигинн хам ўша тажрибанинг ўзи кўрсатиб турибди.