Буюк Дедактика

Ихтирочилик қобиляти инсонга таббий равишда хос эканлигини қуйдагилардан кўриш мумкин: А р х и м е д машинаси мисолида. 3. Лекин машинанинг ўзини кўрмасдан туриб
унга ким ишонади? Одамларга хос бўлган характерли хусусият шуки, бирор ғалати нарса ихтиро қилинмагунча, кишилар шу нарсанинг бўлишига хайрон қоладилар, лекин ихтиро қилингач, ўша нарсани кўрганларидан сўнг унинг олдинроқ яратилмаганига ажабланадилар. Архимед қирол Гиеронга юзта киши ўрнидан қимирлата олмайдиган жуда катта кемани бир қўли билан денгизга тушириб юборишини ваъда қилганида одамлар ундан кулган эдилар, лекин Архимед ясаган машина бу ишни осонгина бажариб қўйгач, ҳаммалари ҳайратда қолдилар.
Янги қитъанинг кашф этилиши мисолида. 4. Колумб ғарбда янги ороллар борлигини
кашф этмоқчи бўлганида Кастилидан бошқа қиролларнинг хеч қайсиси унинг сўзларига қулоқ
ҳам солмади, ёрдам ҳам бермади. Унинг хамроҳлари бир неча марта умидсизлик натижасида газабланиб, хатто Колумбни денгизга улоқтириб юборишларига ва саёҳатни охиригача етказмай қайтиб, келишларига сал қолган. Лекин шунчалик катта янги қитъа кашф этилди ва энди ҳаммамиз унинг олдинроқ кашф этилмаганига ажабланамиз. К о л у м бунинг хаммага маълум бўлган қуйидаги ҳазил-мазахи ҳам шунга оид. Бир зиёфат вақтида испанлар бундай кашфиётни италян очганга ҳасад қилиб, Колумбнинг хизматини ерга уришга ўриндилар, улар бу кашфиёт унинг таланти туфайли эмас, балки тасодифан бўлган нарса, бошқа бирор киши ҳам бу ишни қилиши мумкин эди, деганлар. Шунда 'Ко л у м б уларга ғалати бир масалани: «Товуқнинг тухуми қандай қилиб хеч бир тиргаксиз нишида тикка туради?» деган масалани таклиф этади. Ҳаммалари шунча ўриниб, тухумни ниши билан хеч тикка турғиза олмагач, у, тухумни қулига олиб, идишнинг четига тухумнинг нишини бир уради, унинг пўчоғини бир оз синдириб, тухумни тикка турғизиб қўяди. Қараб турганлар кулиб юборишди, буни биз ҳам кила оламизда, деб бақира бошладилар. «Энди сиз ҳам кила оласиз,— деди у—чунки шундай қилиб тухумни тик­ка турғизиш мумкинлигини кўриб олдингиз; лекин нега буни мен дан олдин ҳеч ким қила олмайди?»