Буюк Дедактика

2. Нарсаларнинг ўзи гувоҳлик беради. 4. Бу фикр ҳақиқатан ҳам оқилона ва шундай
буюк донишмандга хос эмасми? Лекин бу нарса ҳанузгача фақат орзу-истак бўлиб қолмаяптими? Қани ўша универсал мактаблар? Қани ўша қизиқтирган метод?¹
1) Мактаблар ҳали ҳамма жойда очилгани йўқ. 5. Амалда бунинг тескарисини кўриб турибмиз, чунки айрим жамолардагина мактаблар бор, кўп жойларда ҳали мактаб очилгани йўқ.
2)Ҳатто мактаблар бор жойларда ҳам унда ҳамманинг боласи ўқий олмайди 6. Лекин мактаблар мавжуд бўлган жойларда ҳам ҳамманинг боласи унга келиб ўқий олмай­ди, балки фақат айрим кишиларнинг, яъни бадавлат кишиларнинг болаларигина ўқий олади. Чунки мактабга қатнаш анчагина чиқимдор бўлиш билан боғликдир, камбағалларнинг эса бундай чиқимларни тўлашга қурби етмайди, шунинг учун ҳам улар мабодо бирор тасодиф билан, масалан, кимнингдир хайр-саховати туфайлигина боласини ўқитмаса, бошқа йўл билан ўқита олмайди. Ваҳоланки камбағаллар орасида ҳам ўткир қобилиятли кишилар


¹ Лютер меҳнаткаш халқнинг революцион ҳаракатидан чучиб, эксплуататорлар томонига ўтиб олди ва умумий таълим ҳақидаги фикрларидан воз кечиб, ҳаммага ибодат қилишни албатта ўргатиш кераклигини тарғиб қилди,


бўлиб, бахтга қарши, бундай ноқулай таълим-тарбия системаси туфайли, ажойиб талантлар рўёбга чиқмай қолаётган бўлиши эҳтимолдан ўзоқ эмас.
3) Мактаблар дилхушлик билан машғулот ўтказиладиган жой эмас, балки болаларни эзиб қўядиган корхонадир. 7. Сўнгра ёшларни ўқитиш учун кўпинча шундай қийин усуллар қўлланиладики, натижада бола мактабга боришдан безийди, ўқишдан бирон ақлий манфаат ҳам кўрмайди. Шунинг учун ҳам ўқувчиларнинг кўпчилиги илм ва китоблардан нафратланиб, мактабдан кўра устахонага бориб косибдан ҳунар ўрганишни ёки бошқа бирор иш билан шуғулланишни афзал кўрадилар.
8. Ҳеч қаерда ҳамма нарса, ҳатто энг муҳим нарсалар ҳам ўргатилмайди. Мактабда ўқишни давом эттирганлар эса (отаси ёки бошқа бирор яқин кишисининг изми биланми ёки илм олиб қачондир юқори мартабага эришиш умиди биланми ёки илм-фанга табиатан қизиқиши кучли бўлгани учунми)
эътибор бериб, тузукроқ ўқитилмас, балки уларга қалбаки, нотўғри билимлар ўргатилар эди. Чунки ўргатилиши жуда зарур бўлган нарсалар, яъни тақводорлик ва хушахлоқлик одатда, эътибордан четда қоларди. Бу масалага хамма мактабларда (хатто инсон маданиятининг энг юксак чўққиси ҳисобланиши лозим бўлган академияларда ҳам) кам эътибор берилган. Шунинг учун ҳам мактабларни битириб чиқаётганлар, кўпинча, безор фаришталар эмас, балки ўргатилмаган эшак ва ёввойи, ўжар хачир бўлиб етишар, яхшилик қилишга мойил бўлган характерни эгаллаш ўрнига, фақат қалбаки муомала қилишни, кўзни алдайдиган кандайдир серхашам бегона кийим кийишни ўрганиб чиқар эдилар. Ростини айтганда, мактабда тиллар ва санъатларни ўрганиш туфайли сиртдан беками-кўст кўринган бу разил одамлар мўътадиллик софлик камтарлик инсонпарварлик жиддийлик (сабр-тоқат), тақводорлик борасида бошқаларга намуна бўлишни уйлармикан? Ахир, мактабларда бу ҳақида оғиз ҳам очилмаса, улар, қаердан ҳам буни хаёлларига келтирсинлар? Буни деярли ҳамма тоифадаги кишиларнинг интизомсизлиги ва, ниҳоят, кўпчилик диёнатли кишиларнинг сон-саноқсиз арз-доди, ҳасрат-надомати ва кўз ёшлар «исботлаб турибди. Мактабларнинг ҳозирги аҳволи биров маъқуллай олармикин? Болаларга фақат илм ўргатиш билангина чекланиб, уларга яшашни (ҳаётни) ўргатишни эсдан ҳам чиқариб қўйганмиз, бу, албатта, ота-боболаримиздан қолиб келаётган касаллик Мактаблар шу касалликка мубтало бўлгани учун фақат билим ўргатиш билангина чекланиб қолмоқда.