Буюк Дедактика

Бунга қандай эътироз билдирмоқ керак. 9. Фикримизнинг тўғрилигини исботлаш учун янги усулни қўлланиш натижасида эришилган ютуқларни кўрсатиб қўяқолсак, албатта анча енгил бўлур эди. (Бунга менинг ишончим комил.) Лекин, биз буни саводсиз (жоҳил) оломон учун эмас, балки ўқимишли одамларга мўлжаллаб ёзаётганимиз учуч ҳам муаллим ва ўқувчини хозирги пайтдагидек қийнамасдан хамма ёшларга илм-фанни, яхши хулқ ва тақводорликни жуда осон йўл билан ўргатиш мумкин эканлигини исботлаб беришимиз лозим.
Буни илмий жиҳатдан исботлашнинг асоси. 10. Бу фикрни илмий жиҳатдан исботлашнинг
ягона ва етарли асоси қуйидагилар бўла кол-син: ҳар бир нарсанинг табиати нимага мойил бўлса, уни ўша томонга қараб йўналтириш жуда осон бўлади, ҳатто унинг ўзи ўша томонга караб интилади, агар унинг бу ҳаракатига тусқинлик қилинса, у изтироб чекади.
Асосонинг давоми. 11. Ахир, кўшни ҳавода учишга, балиқни сувда сўзишга мажбур этишнинг, ёввойи хайвонни далада югуришга ўргатишнинг ҳеч бир хожати йўқ, албатта. Улар онадан тўғилгач, бақувват бўлиб олганини сезиши биланоқ, буни ўз-ўзидан бажараверади. Худди шунингдек сувнинг текис жойдан пастга қараб оқишига ёки шамол пайтида оловга ёнилғи қуйилгач, уни алангаланиб ёнишга, думалоқ тошни пастликка юмалатиб туширишга, тўртбурчак тошни эса бирор жойга қўйишга, агар ёруғлик етарли бўлса, нарсаларни кўз билан кўришга, ойнада акс этишга, намлик ва иссиқлик етарли бўлса, уруғни униб чиқишга мажбур қилишнинг ҳеч бир ҳожати йўқ. Демак ҳар бир буюм табиатан нимага мойил бўлса, у ўшанга қараб интилади. Озгина мадад берилса бас, буюм ўз вазифасини бажараверади.
ва тадбиқ этилиши. 12. Шундай қилиб, бешинчи бобда кўриб ўтганимиздек билим, ахлоқ ва тақводорликни эгаллаш имконияти инсон табиатида мавжуд экан, демак бу хислатларни секингина- уйғотиш ва уларни бир оз оқилона йўналтириб қўйишдан бошқа ҳеч нарсага зарурат йўқ.
Биринчи эътироз 13. Лекин ҳар қанақа ёғочдан ҳам Меркурий¹ , ясаб бўлавермайди-ку, дейишлари мумкин. Жавобим: ҳар бир одамдан одам етишиб чиқади, агар у бўзилмаган бўлса.
14. Шундай бўлса ҳам эътироз билдиради кимдир) бизнинг руҳий кучларимиз дастлабки гуноҳ натижасида ишдан чиққан. Жавобим: лекин қуриб тамом бўлмаган. Албатта, шунингдек жисмоний кучларимиз ҳам. заифлашган эди, лекин пиёда юриш, чопиш ва машқ қилиш туфайли биз уларни мумкин кадар чиниктира оламизку. Дастлабки одамлар яратилиши биланоқ юришни, гапиришни, фикрлашни билиб олган бўлишига қарамай, биз юриш, гапириш ва фикрлашни фақат машиқ қилиш орқали ўрганиб олишимиз мумкин, ҳар холда бундан шу чалкаш усулнинг ёрдамисиз, хаддан ташқари қийинчиликларни енгмай туриб, бундан ортиқ нарсани билиш мумкин бўлмай қолади, деган хулоса келиб чиқмайди. Бу ишга алоқадор нарсаларнинг ҳаммасига бир разм солайлик чунончи ахир, овқатланиш, сув ичиш, пиёда юриш, баландликка сакраш, бирор иш бажаришни биз унча қийналмасдан ўрганиб оламизку, руҳий кучларимизга тааллуқли бўлган хислатларни нега худди шу тариқада ўргана олмас эканмиз? Фақат ўқитиш усули пухта ўйлаб кўрилган бўлса, шунинг ўзи етарли. Бунга яна нималарни қўшимча қилиш мумкин? Чавандоз бир-икки ойда ҳамчинни дастак қилиш билан отни йўртишга, чопишга, айланишга ва бошқа мураккаб ҳаракатларни бажаришга ўргата олади. Эпчил масхарабоз айиқни ўйинга тушишга, қуённи чилдирма чалишга, итни ер ҳайдашга, қиличбозликка, фолбинлик ва бошқа ишларни бажаришга ўргата олади. Ишга ярамай қолган кампир тўтиқуш, зағизғон, қарга кабиларни «гапириш»га ёки «қўшиқ айтишга» ўргатади. Уларнинг табиати шунга мойил бўлмаса ҳам, қисқа вақтда буни ўрганиб олади. Инсон ўз таби­ати жазм қилиб турган нарсани осонгина ўрганиб олишга қодир эмасми? Хайвонларни ўргатувчилар бизнинг устимиздан кулмасин десак буни инкор қила олмаймиз.