Буюк Дедактика

4. Табиат намунаси шуни тақоза қилади. 8. Ниҳоят, ўсиб кўпаядиган нарсалар табиатда кўпинча маълум бир жойга тўпланган. Масалан, ўрмонда жуда кўп дарахтлар ўсади, ўтлар далаларда кўкаради, балиқлар сувда урчиб кўпаяди, металлар ер остида жойлашган бўлади. Агар ўр­монда қарағай, кедр ёки дуб дарахтлари ўсиб турган бўлса, одатда бу Дарахтларнинг сони жуда тез кўпайиб кетади; бошқа турдаги дарахтлар эса бу жойда унча яхши ривожланмайди. Олтин моддасига жуда бой бўлган тупроқнинг таркибида бош­қа металлар унчалик кўп бўлмайди. Аммо бу ҳақиқат инсон танасига кўпроқ тааллуқлидир: танадаги ҳар бир аъзо албатта, истеъмол қилинган озуқанинг бир қисмини ўзига қабул қилиб олиши керак лекин ҳар бир орган ўзига керакли овқатни ажратиб олиб ва ўзи қайта ишлаб озиқланмайди, балки гавданинг айрим махсус органлари овқатни қабул қилиб олади, илитади, ҳазм қилади ва нихоят ҳазм қилинган ҳолида бошқа органларга тарқатиб беради. Шу тариқа ошқозон суюқлик ишлаб чиқаради, жигарга қон тайёрлаб беради, юрак-ҳаёт руҳини, мия-жоннинг руҳини тайёрлаб чиқаради: тайёрланган бу нарсалар гавданинг барча органларига тарқалади ва тананинг тириклиги шуларга боғлик бўлади.¹ Шундай экан, нега энди устахоналар — касб-ҳунарни, ибодатхоналар — тақводорликни, суд қиладиган жойлар — адолатни ҳимоя қилишни ўргатгани сингари таблар донишмандлик нурларини яратиб, уни соф сақлаб кишилик жамияти орасига тарқатиши мумкин, эмас?.
5. Сунъат намунаси ҳам 9. Нихоят, пухта уйлаб, оқилона иш қилинса, бу холатни механистик санъат соҳасида ҳам куриш мумкин. Масалан, боғбон ўрмон ёки чакалакзордан ўтаётганида кўчат қилиб экишга яроқли ниҳолни учратиб қолса, уни тўғри келган жойга экиб кетавермайди, бал­ки уни ковлаб олиб мевазор боғга элтиб экади ва бошқа кўчатлар қатори уни ҳам парвариш қилади. Шунга ўхшаш, ейиш учун балиқчилик билан шуғулланган киши катта ҳовуз куриб, у ерда минглаб балиқлар яшаб кўпайиши учун имконият яратади. Мевазор бор қанчалик катта бўлса, дарахтлар шунчалик яйраб ўсади, шунингдек ҳовуз қанчалик улкан бўлса, балиқлар шунчалик катта бўлади. Демак балиқлар махсус ҳовузларда, мевали дарахтлар боғда парвариш қилинганидек ёшларни ўқитиш учун мактаблар очиш зарур.