Buxoro davlat universiteti a. N. Murtazoyev texnik mexanika

31-MA’RUZA. TASMALI UZATMALAR.

REJA:

1. 
   Tasmali uzatmaning mohiyati.
   
2. 
   Uzatmani hisoblashning nazariy asoslari.
   
3. 
   Tasmaga tushadigan kuchlarning hisobi.
   
4. 
   Tasmali uzatmalarni geometrik hisoblsh tartibi.
   
5. 
   Ponasimon tasmali uzatmalar.
   

1. Tasmali uzatmaning mohiyati.
Mexanikaviy uzatmalar ikki turga bo’linadi:

1. 
   ishqalanish hisobiga ishlaydigan uzatmalar (frikstion va tas­mali uzatmalar);
   
2. 
   ilashish hisobiga ishlaydigan uzatmalar (tishli, chervyakli va zanjirli uzatmalar).
   

Tasmali uzatmalar eng oddiy uzatmalardir; ular etaklovchi va etaklanuvchi shkivlardan hamda tarang tortilgan tasmadan ibo­rat. Tasmali uzatmalar ishqalanish hisobiga kuchni uzatadi. Tasma­ning tarangligi, qamrov burchagi hamda ishqalanish koeffistienti qan­chalik katta bo’lsa, tasmali uzatmaga shuncha kuchli yuklanish qo’ysa bo’ladi. Tasmali uzatmani sirpanmasdan ishlashi uchun qamrov burcha­gini katta qilib olish kerak, buning uchun taranglovchi roliklar ishlatiladi.
Tasmali uzatmaning afzalligi:
1) xarakatni nisbatan uzoq masofaga uzatish imkonini beradi;
2) shovqinsiz va ravon ishlaydi;

3. 
   yuklanish qiymati to’satdan oshib qolsa, mashinaning qismlari sinishdan saqlanadi (sirpanish asosida);
   

4) oddiy tuzilgan;
5) narxi arzon.
Kamchiliklari:
1) tashqi o’lchamlari katta;
2) tasma shkivlaridagi sirpanish uzatishlar sonini o’zgarib tu­rishiga sabab bo’ladi;
3) val va tayanchga katta zo’riqish tushadi;
4) tasmani turg’unligi kichik (1000-1500 s);
5) odatda tasmali uzatmalar quvvati 50 kVt gacha bo’lgan xol­da ishlatiladi.
Agar quvvat 1000....1500 kVT bo’lsa uzatmani F.I.K. kamayadi, hamda o’lchamlari kattalashadi;
6) u = 2 - 4 gacha bo’ladi u_max = 15; = 25 m/s;
2. Uzatmani hisoblashning nazariy asoslari.
Bu yassi va ponasimon uzatmalar uchun bir xil. Shuning uchun avval umumiy ma’lumotlar bilan tanishamiz. Tasmali uzatmani hi­soblashda ikki omilga, tasmani tortish qobiliyati va chidamligiga ahamiyat beriladi. Tasmali uzatmani tortish qobiliyati tasma va shkiv orasidagi ishqalanish koeffistientini qiymatiga bog’liq.
Tasmali uzatmalarda ta’sir etadigan kuchlar, uning kinemati­kasi va geometriyasi:
shkivdagi aylana tezliklar:

bunda D₁ va D₂ - etaklovchi va etaklanuvchi shkivlarning diametri.
n₁ va n₂ - vallarning aylanish chastotalari, ayl/min. uzatma ishlashida shkivlarda ma’lum sirpanish bo’ladi, demak,
₁ < ₂ yoki ₂ = ₁(1- );
 - sirpanish koeffistenti qiymati kuch va momentga bog’liq.
 = 0,01 -- 0,02
uzatmani uzatishlar soni:

= - 
- nisbiy sirpanish
Amaliy hisoblashda = 0 deb olish mumkin.
3.Tasmaga tushadigan kuchlarni hisobi.
Tasmani etaklovchi qismini tarangligini S₁ va etaklanuvchi qismi tarangligini S₂ deb belgilaymiz. Bu tarangliklarni Eyler formulasidan aniqlaymiz
S₁ = S₂ e^fa1 (1)
e - natural logarifm asosi.
Foydali aylanma kuch P = S₁- S₂ (2)
1 va 2 formulalarni birgalashib echsak, unda
S₂ e^fa1 – S₂ = S₂(e^fa1 – 1) = P (3)
₁ va ₂- etaklovchi va etaklanuvchi shkivlarning qamrov burchagi.
f – ishqalanish koeffistienti 3-chi formuladan
(4)
4-formulani birinchi formulaga qo’ysak
(5)
4 - chi va 5 - chi formuladan
S₁/ S₂ = e^fa1 (6)
Ponasimon tasmali uzatmalar uchun f o’rniga keltirilgan f₁ koeffistienti ishlatiladi, uning qiymati o’rtacha

f₀ = 40⁰ - ponasimon tasmali uzatmalar uchun.
Foydali aylani kuchi P quyidagicha topilishi mumkin:
;
(7) va (8) formuladan S₁ + S₂ = 2S₁;
(7) va (9) dan S₁= S₀+ 0,5 P S₂= S₀- 0,5 P (10)
Agar tasmani 1 N/m og’irligini q deb olsak, unda uzatmada or­tikcha markazdan qochish kuchi paydo bo’ldi, ya’ni q ²/g;
Bunda ma’lumki tortilish kuchlari ham oshadi;
;

4. Tasmali uzatmalarni geometrik hisoblash tartibi