Биринчи ўзбек археологи, академик Я.Ғуломов ҳаёти ва илмий мероси

61.Қальаи қахқаха (Тожикистон
ҚАЛЪАИ ҚАҲҚАҲА I - Уструшона афшинлари қароргоҳи. Тожикистондаги Шаҳристонсой дарёсининг ғарбий соҳилида, ҳоз. Шаҳристон шаҳарчаси яқинида жойлашган. Умумий майдо­ни тахм. 5 га, атрофи мудофаа девори б-н ўралган. 8—10 м баландликдаги арк ва шаҳристон ҳудудидан иборат. Шаҳристон ҳудудида қоровул жангчилар учун мўлжалланган бино харобалари очилган. Аркда сарой қолдиклари то­пилган. Саррйнинг катта марказий зали (18x12 м) да ҳукмдор тахти жойлашган. «Кичик зал» — ибодатхона, шунингдек, турар жойлар, хўжалик иншоотлари, аслаҳахона харобала­ри очилган. Сарой биноси деворий расмлар, ёғоч устунлари ва шиплари нақшлар б-н безатилган. Марказий деворидаги 6 м ли расм композициясида инсон боласини эмизаётган она бури акс этган. «Кичик зал» девори ҳам бой безатилган. Унда бир гуруҳ суворийлар жанг кийимларида найза, туғлар кўтариб турли тусдаги отларни чоптириб кетиш-моқда. 3 бошли ва 4 қўлли маъбуд
Ва 3 кўзли ёвуз дев ва ҳайвонлар акс этган. Одамлар ва қушларнинг ҳайкалчалари топилган
Олтинтепа ёдгорлиги(Туркманистон)
ОЛТИНТЕПА — жез даврига оид шаҳар харобаси (мил. ав. 3—2 минг йил-лик). Туркманистон жан.даги Меана қишлоғи яқинида жойлашган. 1929 й. А. А. Семенов топган. 1930-й.ларда А. А. Марущенко, 1949 й.дан М. Е. Массой бошчилигидаги экспедиция текширган. О. шим.-шаркдан жан.-ғарбга чўзилган бўлиб, бал. 20 м га етади. О. қад. деҳқончилик маданиятига оид ёдгорликдир. О.нинг майд. 60 га дан ортиқ. О.нинг атрофи калинлиги 2 м ғишт девор б-н ўралган бўлиб, ичида аҳоли яшайдиган массивлар, кулолчилик маҳалласи бўлган. Кенг ва узун йўллар, бир неча хумдонлар, маҳобатли уй колдиклари, диний иншоотлар, зиккурат, мозорлар топилган. Бу топилмалар қад. Ўрта Осиёда деҳқончилик б-н шуғул-ланувчи ўтроқ қабилалар ижтимоий-иқтисодий тараққиётини ўрганишда муҳим аҳамиятга эга. ОЛТИНТЕПА — ўрта аср шаҳар харобаси (5—13-а.лар). Қашқадарё вилояти, Қамаши туманидаги Қорабоғ қишлоғи яқинида жойлашган. О. дастлаб ТошДУ нинг археологик экспедицияси томонидан текширилган (1966). 1964 й.дан мунтазам археологик тадқиқотлар олиб борилган. Шаҳар 2 қисмдан: ҳисор ролини ўйнаган марказий қисм (2,5 га дан ортиқ) ва рабоддан иборат. О.даги марказий тепаликнинг ҳажми 160x160 м, бал. 13 м га яқинни ташкил қилади. О.нинг умумий майд. 40 га бўлган. Дастлаб О. ўрнида 5—6-а.ларда кичик қишлоқ ёхуд алоҳида турган иншоот жойлашган; у 7—8-а.ларда кенгайган. Асосий тепалик мудофаа девори б-н ўраб олинган, қишлоқни шаҳарга айланиш жараёни кечган. 10-а.да шаҳар ниҳоятда катта бўлган, ҳунармандчилик ривожланган. 13-а. бошида мўғуллар истилоси натижасида вайрон бўлиб, 13-а.нинг 30-й.ларида шаҳар ҳаёти қайта жонланган. О.дан кўплаб сирланган, турли хилдаги нақшлар, ёзувлар б-н безатилган сопол идишлар (кўза, хум, лаган ва б.), тангалар, ўйма нақш туширилган терракота парчалари, ўғирлар, жез кўзгу, кулдон, хай-калчалар ва б. топилган.
Ад.: Лунина СБ., Города Южного Со-гда в VIII—XII вв., Т., 1984.