Биринчи ўзбек археологи, академик Я.Ғуломов ҳаёти ва илмий мероси

7.Археологияда даврлаштириш. Нисбий ва абсолют хронология
ХРОНОЛОГИЯ (хроно... ва ...логиядан) — 1) тарихий воқеаларнинг даврий тадрижийлиги; 2) вакт ўлчови ҳақидаги фан. Астрономик X. фазодаги ҳодисаларнинг қайтарилиб туриш қонуниятларини ўрганади ва аниқ астрономик вақтни белгилайди. Тарихий X.— ёрдамчи тарих фани; турли халқлар ва давлатлар йил ҳисоби тизими ва тақвимларини ўрганади, тарихий воқеалар содир бўлган саналарни ва тарихий манбалар яратилган вақтни аниклашда ёрдам беради. X. тараққиёт босқичларининг вақтини аниқлаш демакдир. Бу эса алоҳида тарихий воқеалар, меҳнат қуроллари, ҳунармандчилик ва хўжаликнинг ривожи, уй-жойлар, қишлоқлар ва шаҳарларнинг қурилиши, давлатларнинг ташкил топиши ва маданият тараққиёти ютуқлари вақтини аниқлашни англатади.
Ёзма манбалар асосида аниқ саналар белгиланади. Археологик маълумотларга асосланган X. юз ва минг йилликлар б-н ўлчанади.
Бобил, Миср, Юнонистон ва Римда шаклланган X. ўрта асрларда Туронда ривожланди. Берунийнннг 1000-й.да ёзилган «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» («Хронология») асарида жаҳондаги турли халқлар тарихи ва маданияти ихчам тарзда ўз аксини топган. Х.даги тарихий изчилликни фанга 16-а.да француз Ж.Скалигер киритди. Ҳоз. пайтда Х.нинг тараққиёти бу фаннинг археология, табиий фанлар, статистика ва б. б-н ўзаро ҳамкорлигига боғлиқцир.
Ад.: С а г д у л л ае в А. ва б., Узбекистан тарихи (Энг қадимги даврлардан милоднинг 5-а.гача), Т., 1999.
ҳар бир ёдгорликни синов тариқасида қисман қазиб кўриб, унинг бунёдга келган замони, умри, хусусияти каби томонларини аниқлаб олади; 3) муқим (стационар) археологик қазиш турли археологик текширишнинг якунловчи босқичи бўлиб, унда синаб кўрилган ёдгорлик бошдан-оёқ батамом қазиб текширилади, тугалланган тарихий хулосалар чиқарилади.
8.Археологик таҳлилнинг асосий кўринишлари: тип, археологик маданият, босқич, АРХЕОЛОГИК МАДАНИЯТ - ўзига хос этн. хусусиятлари б-н ажралиб турадиган муайян даврга ва ҳудудга доир археологик ёдгорликлар бирлиги. Айрим ёки бир қанча белгиларга, хусусан, сопол буюмларнинг шакли, нақши, марҳумларни дафн этиш тартиби, меҳнат қуроллари, уй-рўзғор анжомлари ва б. га кўра белгиланади. Ёдгорликлар қаердан топилса, шу жойнинг номи б-н юритилади (мае, Ковунчи маданияти). Ар.м.ни ўрганиш б-н баъзан бирор кабила ёки халқнинг муайян тарихий даврдаги и.ч. кучлари ва муносабатларининг даражаси ҳамда уларда содир бўлган айрим ўзгаришлар аниқлаб олинади. Баъзи Ар.м. тарихий манбалардан маълум бўлган машҳур қабилаларга тегишли бўлиб чиқади (мае, Кушон маданияти қад. кушонларга тегишли). Моддий маданият элементларидаги ўхшашлик ҳамма вақт ҳам аҳолининг этник ва келиб чиқиш бирлигини ифодалайвермайди, чунки бир-бирига яқин ижтимоий ва географик шароитда хамда ибтидоий техника даврида қабилалар ҳаёти ва маданиятида ўхшашликлар бўлиши мумкин. Бундан ташқари, маданиятнинг айрим элементлари шу маданиятни яратган халқ ёки қабилаларнинг бир жойдан иккинчи жойга кўчиши натижасида бошқа қабила ёки халқларга ўтиши мумкин. Ар.м.ни ўргниш ёзма тарихий маибалар пайдо бўлмасдан олдин яшаган қабила ва халқларнинг тарихини ёзиш учун имконият яратиб беради.