«бердақ классикалық Әдебиятымыздың бийик шыңЫ»

Пайдаланылған әдебиятлар 
1. Баҳадырова С. «Китабы Дедам Қорқыт», «Қоблан», «Едиге» ҳәм 
ҳәзирги әдебият ҳаққында ойлар. Нөкис: «Қарақалпақстан», 1982. 
2. Бердақ ҳаққында сөз (Әдебий-критикалық мақалалар, арнаўлар). 
Нөкис: «Қарақалпақстан», 1987. 
3. Бердақ. Таңлаўлы шығармалары. Нөкис: «Қарақалпақ мәмлекетлик 
баспасы», 1950. 
4. Жәримбетов Қ. Турмыс ҳақыйқатлығынан-көркем ҳақыйқатлыққа// 
«Әмиўдәрья», №6, 1988.

---

32 
5. Каулбарс А.Б. Низовья Аму-дарьи (описанные по собственным 
исследованиям 1873 г.). Санкт-Петербург, 1981. 
6. Садықов А. Бостансыз бүлбил. Роман. Нөкис: «Қарақалпақстан», 
1987. 
7. Өтемуратова Ҳ. Қарақалпақ тарийхый романының поэтикасы. 
Монография. Нөкис: «Қарақалпақстан», 1997. 
БЕРДАҚТЫӉ СƟЗ ҒӘЗИЙНЕСИ 
П.Алламбергенова ҚМУ доценти 
Халқымыздыӊ 
XIX 
әсирдеги 
классик 
шайыры 
Бердақ 
дɵретиўшилигинде ана тилимиздиӊ сɵз ғәзийнесинен пайдаланыў еӊ 
жоқары шыӊларға шықты. Бердақтың бундай шеберлик қырлары 
әдебиятымызда арнаўлы изертлеўшилер Н.Дәўқараев, И.Сағыйтов, 
Н.Нурмухаммедов, Х.Хамидов, Қ.Мақсетов, Ә.Пахратдинов, А.Пирназаров 
Қ.Жәримбетов мийнетлеринде айрықша белгиленип өтилген еди. Усы 
пикирлерди басшылыққа алып қарағанымызда Бердақ өзиниң терең 
мазмунлы лирикаларында, эпикалық дөретпелеринде сөз ғәзийнесинен 
өнимли, бир тутас пайдаланғанын көремиз. Олардың, әлбетте, көркем 
дәреклери бар. Бириншеден, шайыр халық аўызеки дөретиўшилигине 
сүйенди. Илимпаз Қ.Жәримбетов: “ХIХ әсирдеги қарақалпақ лирикасы 
өзиниң барлық қурылысына халық дөретиўшилигиниң тематикалық 
бағдарларын, идеялық руўхын, ӽәр қыйлы мотивлерин, образларын, халық 
қосықларының көркемлик қәсийетлерин барынша сиңиреди” [2:36] -деп 
орынлы 
атағанындай, 
өз 
заманласларына 
қарағанда 
Бердақ 
дөретиўшилигинде бул сыпатлар басым. Мысалы, халық термесинде
“Бир дегенде не жаман 
Билимсиз ɵскен ул жаман, 
Қараўсыз өскен қыз жаман, 
Екиленши не жаман, 
Елеўсиз келген жаў жаман ” 
Еки шыққан сөз жаман [1:369] 
-сыяқлы нәсиятлар сан тәртибинде избе-из баянланса, Бердақтыӊ 
«Өмирим» қосығында карақалпақ аўызеки дɵретпелериндеги усы терме-
толғаўлардан үлги алып жас тәрийпин баянлаўға қурылған. Шайыр бул 
қосықта атадан туўылып кɵзин ашқан жас нәрестениң бир жастан баслап 
ғаррылық дәўирге шекемги тәрийпин береди. Мысалы:
Бирге шыққанда күлгениӊ, 
Ата-анаӊды билгениӊ, 
Баян ет бастан кɵргенин, 
Ɵтти дүньядан ɵмирим – дейди. [1:142] 
Тийкарынан, 
Бердақ 
бабамыз 
сɵз 
маржанларын 
орынлы 
пайдаланыўда, биринши гезекте, халық аўызеки дɵретпелерин тирек етип 

---

33 
алды. Екиншиден, өзиниң кишкенелигинен зийрек, зейинли болып 
шешенлерди тыңлағаны нәтийжесинде аўыл арасындағы мерекелерде той 
баслаўшы болып келиншектиң бетин ашыўға уқыбы болған. Шығыс 
классикасында әхмийетли Кәйкаўыстың “Қабуснама” шығармасында сөз 
ӽаққында былай делинеди: “Әй, балам, сөз тыңлаўдан қашпа, адам сөз 
тыңлаў – еситиў арқалы шешен, дилўар болады” делингениндей 
шайырдың сөз шебери болыўында усы белгилерге әмел қылғанын 
байқаймыз. Мысалы, бабамыздыӊ: 
Бердимурат халықты, халық Бердақты, 
Жалғызындай кɵрер жаннан жақсырақ [1:82] 
–деп жырлағанында да жан бар. Бул бағдарда халық аўызеки 
дɵретпелериниӊ нақыл-мақалларын, терме-толғаў, дәстүр жырларын, 
фольклорлық мотивлерден шебер пайдаланғанын «Халық ушын», 
«Келин», «Алты қыз», «Ɵгизим», «Қашан рәӽәтланадурсаӊ» ӽәм тағы 
басқа қосықларында кɵремиз. Мысалы: 
Жигит болсаӊ арысландай туўылған, 
Хызмет еткил удайына халық ушын. [1:75] 
-қатарларыныӊ мәниси халықтыӊ «ер жигит ели ушын туўылады, ели 
ушын ɵледи» деген нақыл-мақал менен үнлес келеди. Соныӊ менен 
тиккелей шайырдың афоризмлерге айланып кеткен сɵзлеринде 
ушыратамыз. Мысалы «Ақыллы адам сɵзлер ертпес изине», «Бɵри 
арықлығын ӽеш ўакыт билдирмес», «Тоқ адамныӊ қайғысы жоқ, аш 
адамныӊ уйқысы жоқ», деген нақылларды өз қосықларында мазмунын 
байытып қолланыўға ерискен.
Усы бағдарда шайырдыӊ халық аўызеки дɵретпелеринде жоқлаўдан 
да орынлы пайдаланып қосық дөреткенин көремиз. Яғный мазмуны 
қайғыға қурылған, ал, шайыр оныӊ мазмунын сол ӽалында алмастан 
байытып «Кеткен келер ме?» қосығында оптимистлик руўх берип 
жырлайды. Ал, «Алты қыз» қосығында фольклорлық жанрдыӊ 
формасында береди. Мысалы: 
Алты қыз минип арбаға, 
Азығын салып дорбаға, 
Ӽайтыў мерекеге бармаға, 
Қызлар талап еткен екен. [1:95] 
Бул тиккелей фольклорлық стильди еслетеди. Мысалы, ертеклерде 
«Барған екен, өткен екен, келген екен», -деп ўақыялардың ақыры 
басындағы стильди еслетип тур. Қосықта сол шала кɵмилген қудыққа 
арбаны есер Қосымбет таз аўдарып алады. 
Арба айдаған Қосымбет таз
Есерликте ақылы аз [1:95] 
-деп қахарман образына есер тазды таңлайды, ал бул таз образы 
ертеклердиң, дәстанлардың тийкарғы қатнасыўшылары есапланады. Ал, 

---

34 
юморлық образ жасаўда уллы талант ийеси олардан орынлы 
қолланған.Және де өз поэзиясында: 
Гүл болдым, гүл жайнамадым, 
Ойшыл болдым ойламадым, 
Бүлбил болып сайрамадым, 
Ӽәдийсе аз болған емес. [1:31] 
-деп ɵз заманыныӊ қыйыншылықларын, класслық гүреске тийкарланған 
жәмийеттеги аўыр турмыста жасап отырса да, ɵз ойларын халыққа жақын, 
әпиўайы тилде жеткереди. Бундағы гүл, бүлбил сɵзлери сол дәўирдеги 
талантлылар еди. Оларға сол дәўирде еркинлик болмады. Шайыр олардың 
қәлеминде де дәўир шынлығын жазыўға мүмкиншилик жоқлығына 
ашынады. Нәтийжеде, шынлықты жайдары қосық формасында түсиникли 
сөзлер менен-ақ астарлап бериўге мәжбүр болды. Бул Бердақтың жасаған 
дәўириндеги шынлық. Сонлықтан, бундай шайыр ҳақыйқатлықты 
ашыўдың жолларын усылай халқымыздың сөз мүлкинен орынлы тапты. 
Оның жолларын ийелеўде халық аўызеки дөретпелерине сүйенди. Оларды 
үйренди, оқыды. 
Бердақтыӊ 
косықларына 
әдебий 
таллаў 
менен 
биргеликте 
грамматикалық жақтан талқыға тартсақ та лексикалық қорының
байлығын аӊлаймыз. Мысалы «Болған емес» қосығында: 
Геўдем пүтин, кеўлим қурақ, 
Өмир қысқа, жолым жырақ, 
Атлыға жете алған емес – дейди. [1:132] 
Бунда биринши қатарына итибар берсек геўде, қурақ ғалабалық атлық. 
Оларға шайыр кɵплеген астарлы мәнилер жүклеп атырғанын кɵремиз. 
Себеби, адамда он еки мүше болыўы мүмкин, ал, кеўилдиӊ қурағы бул 
жерде келешек ӽаққында, халық ӽаққында ойлайтуғын шайыр образы 
болып табылады. Адамның кеўли қай ўақытта қурақ болыўы мүмкин? 
Әлбетте, қайғыдан, қапашылықтан, жәмийеттен кеўли толмаған жерде. 
Мине, бундай идеяларды бериўде Бердақтың сөзлик қорымыздан орынлы 
пайдаланғанын аңлаймыз. Және де «Қашан рәӽәтланадурсаӊ» қосығында 
Илмиғайыптан сɵзлеме, 
Кисиниң ярын гөзлеме, 
Мийнетсиз дүнья излеме, 
Жанды отқа саладурсаӊ.
Ямаса,
Достыӊ сырын душпанға айытпа, 
Ел бузыўшы боладурсаӊ - дейди. [1:86] 
Бул қатарда тереӊ мәни бар. Дослық сɵзине итибар берсек, дослықтан 
дурыс пайдаланыў, адамгершилик ушын ал, оны жекке мәп ушын 
пайдаланбаў кереклигин уқтырады. Соныӊ ушын, шайыр «Дослық пенен 
ӽәр бир иске тақ турсаң» - деп исеним менен айтады. Бундай даналық 
сɵзлерден пайдаланыў шайырдыӊ эпикалық дɵретпелеринде де белгили 

---

35 
орын ийелейди. Мысалы, «Ақмақ патша» дәстанында халықтыӊ үрп-әдет 
дәстүрлери шебер қолланады. 
Дәстанда «Сүйинши сораў», «кɵз айдын айтыў», « ат қойыў» усаған 
дәстүрлер бар. Мысалы: 
Гүлзарға кеўли хош емес зар болды,
Дүньяныӊ жүзи тар болды. [1:178: 
-деп қызлардың атын Гүлзар қойғанлығын айтады. Ал «Ерназар бий» 
дәстанында болса: 
Гөруғлы бектей ер еди 
Қатарда қоса нар еди [1:170] 
-деп тай-тей теңеўлердиң усындай дәстүрий түрлеринен көплеп 
пайдаланады. Бул халыққа жүдә жақын болған түсиникли сөзлерди сайлап 
алыў өзгешелигин көрсетеди. 
Шайыр 
«Амангелди» 
дәстанында 
да 
ана 
тилимиздиң 
мүмкиншиликлеринен шебер пайдаланды: 
Амангелдидей болмаға, 
Барып ханнан хан алмаға, 
Гелле кесип жан алмаға, 
Қай бириӊниӊ шамаӊ келди. [1:167] 
Талантлы шайыр өз дөретпелеринде әпиўайы, халыққа түсиникли, 
турмыста көп қолланылатуғын усындай сɵзлерди көркем түрде жеткере 
алған. Бул дәстанның аңсат оқылыўына, сюжетиниң түсиникли болыўына, 
оқыўшыны қызықтырыўға алып келеди. Нәтийжеде, шайыр көркем сөзди 
барынша дөретиўшилик уқып пенен қатнас жасап қолланыў шеберлигин 
ийелеген. Бердақ шайыр дөретиўшилигиниң өзиншеликлери келешекте 
арнаулы изертлеўди талап етеди.