Бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети экология ҳәм топырақтаныў кафедрасы Мамбетназаров Б. С

Ксеротермикалық фазасы ямаса биоценоз жағдайы кескин кемеймекте, тек уя салыўшылар, ушып келип кетиўшилер формасы раўажланған. Жоқарыда көрсетилген биотоплар шөлистанлықтағы айрым суўы бар жерлерде жайласып, сол жерлерде тиришилик етеди, сол жерлердеги суўдың азайыўы менен ямаса таўсылыуы менен суўы бар жерге көшип тиришилик етеди. Суўы бар жерлер тиришилик етиўши фауна ҳәм флоралар сол шөлистанлыққа бейимлескен болады.
Презентация: Шөлистан регионының жайласыўы, экологиясы климаты, топырақ ѳзгешеликлери флора, фауна ҳәм олардың раўажланыўы ҳаққында презентация көрсетиледи.
Әдебиятлар: 17.18.20.27.28.
9-лекция. Таўларда ҳәм бәлент таўлардағы өсимликлер ҳәм ҳайўанатлар экологиясы
Аннотация: Таўларда флора ҳәм фаунаның раўажланыўы, ѳзгешиликлери, микрозоналарда ѳзгерислер үйрениледи. Ҳәр бир таўдың вертикал зоналлығы бойынша сол жерге бейимлескен фауна ҳәм флора раўажланған. Сол вертикал зонада фауна ҳәм флораның раўажланыўы жер шарында таўлардың қайсы широтада (кеңлигинде) жайласыўна байланыслы болыўына тәсир етип раўажланады.
Бәлент таў басларында усы қатал тәбиятқа ийкемлескен фауна ҳәм флора раўажланады. Таўлардың ортаңғы жерлеринде фауна ҳәм флоралар жақсы раўажланған. Қыс айлары бәлент таў басындағы фауналар төменге карай бейимлесип раўажланады.
Таўлардың төменги бөлиминде дәрьялардың пайда болыўы менен үлкен суў ағысынан ҳайўанатлар өте алмай бир-бири менен байланыссыз жасайды, ямаса бир қыйлы ҳайўанатлар дүньясы пайда болады. Таўларда жасаған ҳайўанатлардың қанында кислородтың кем болыўы анықланбақта, себеби таў бәлентине өткен сайын ҳаўада кислородтың кемейиўинен болыўы мүнкун.Таўлы зонада фауна ҳәм флораның раўажланыўына қатал суўықтың ямаса төмен температураның тәсири жүдә күшли. Ыссы қанлы ҳайўанатлар кем санлы раўажланып айырымлары суўық ўақытлары өзинен ыссылықты пайда етип сақланады.
Насекомалардың бул қатал тәбият шәраятына шыдамлылығы, олардың бейимлесиўи менен бир қатарда денелериниң қоңыр ренге өзгериўи, күн ыссылығын жақсы қабыллап раўажланыўын тәмийинлеўине байланыслы.
Айрым ҳайўанатлар таўдың қатал шәраятына ийкемлесип қар астындағы үнгирлерде жасап бейимлеседи, ҳәм көпшилик ўақытларда таўдың қубла тәрепинде күн ыссылығы жақсы түсиўине байланыслы жақсы раўажланады.
Таўлы зонада ҳайўанатлар, сол таў қырларында жүриўге бейимлескен, айрым тик жар таў бойларында ҳайўанатлар биймәлел жүрип, өтип тиришилик етеди. Таўлы районларда өсимликлер дүньясы сол климат шәраятын байланыслы раўажланып, қаншелли табийий шараят жақсы болса соншелли экологиялық жағдай жақсыланып, өсимликлер, тоғайлар жақсы раўажланады. Таўлардағы жоқары тәрепинен гүллеўши өсимликлер өсип сол климат жағдайына байланыслы раўажланады. Ашық таўлықта, кырларда өсимликке шараят жаратылмағаны ушын жақсы раўажланбайды.
Таўда тоғайлар сол жердиң шәраятына байланыслы төменги зоналарда жақсы раўажланған. Таў тоғайлары өсиўи менен ызғарлықты сақлап, сол жерлердиң жемирилиўин (эрозия) кемейтеди. Усының менен бир қатарда қардың қулаўына тәсир етип, бир қәлипте сақлаў уқыбына ийе. Таўдағы тоғайлардың раўажланыў тәбият нызамлығына байланыслы болып, вертикаль пояслыққа байланыслы таў бәлентлениў менен ҳәм географиялық поястың төменлеўи менен раўажланып барады. Тоғайлықтың төменги шегарасы қурғақшылықтың пайда болыўы менен әсте ақырын кемейип барады.
Таў бәлентлиги (3000-4000 м) өсимликлердиң раўажланыўы сол жердеги климатқа байланыслы болып, бул бәлентликлерде көп ўақытқа шекем қар еримей, июн айынан баслап қар ерий баслайды. Сонлықдан паскелтек өсимликлер өсип раўажланады. Ашық таў қырларында личайниклер раўажланып, әсте ақырын топырақ пайда етеди. Таў бәлентлигинде самал күшли тәсир етип өз алдына экологиялық фактор пайда етеди. Самал тәсиринен ағаштың шақасын, өсимликтиң тухымын ушырып, бир жерден екинши жерде өсип раўажланыўына ѳз тәсирин тийгизеди. Фауна курамы. Таўдың тѳменги бөлиминде қурғақшылық зонасына сәйкес ҳайўанатлар раўажланған. Таўдағы тоғайлық шәраятына бейимлескен ҳайўанатлар көп санда ушырасады (қасқыр, түлки, шағал, порсық ҳ.т.б)
ХХ-әсирдиң орталарында таўлы зонаны тезлик пенен шарўашылыққа бейимлестириўине байланыслы ҳәм таўдағы рудаларды қазып алыў, гидроэлектростанция қурылыўы нәтийжесинде ҳәзирги ўақытта бираз экологиялық мәселелер пайда болмақта. Жабайы ҳайўанатлар дүньясы таў бәлентлигине өтип тиришилигин даўам етпекте, бирақ бул қатал шәраятқа бейимлеспей, соң кемеймекте. Сонлықтан бул экологиялық жағдайды дүзеў бизиң баслы ўазыйпамыз.