Бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети экология ҳәм топырақтаныў кафедрасы Мамбетназаров Б. С

Презентация: Қашқадәрья регионы картасы, жер майданы, топырақ түрлери, суўғарыў дереги, климаты, ғаўаша, ғәлле, палыз, бағ ҳәм индустрияның раўажланыўы көрсетиледи.
18-лекция. Сурхандәрья регионы
Аннотация: Сурхандәрья регионы климат өзгерислери, экологиясы, фауна-флорасы, топырағы, суў ресурслары, раўажланыўы келтирилген.
Сурхандәрья регионы Мәмлекетимиздиң ең қубла бөлиминде жайласып 37-39⁰ арқа кеңликте ҳәм 67-68⁰ шығыс узынлықтағы Сурхандәрья ҳәм Шерабат дәрьялары бойында жайласқан.
Бул регион арқа шығысда Тажикистан мәмлекети, арқа батыста Қашқадәрья ўәлаяты ҳәм қубла батыста Туркменистан мәмлекети менен шегаралсқан. Бул регионда Әмиўдәрья бойлап 160 км шекем Авганистан мәмлекети менен шегараласқан.
Регион теңиз бәлентлигинен 300-4688 м бәлентикте жайласқан. Арқадан қублаға 200 км, батысдан шығыска 160 км созылған, регион үш таманнан таўлар менен қоршалған арқада Зарафшан, батыста Кўйтаң, шығыста-Бабатаўы, тегисликтен Әмиўдәрья ағып өтеди.
Климаты кескин континентал болып, ҳаўасы қурғақ, мәўсим бойынша ҳаўаның ығаллығы өзгерип турады. Жыллық жаўынгершиликтиң тийкарғы бөлеги (52 %), гүзде ҳәм қыста жаўады (37 %), март-апрел айларында жаўады. Жаз, гүз айларында жаўынгершилик болмайды. Дала шәраятында жумыс ислеў имканияты бар қолайлы күнлер 305-ге тең.
Бул регионда арқа-батысдан келетуғын қурғақ самал «гармсел», «афган» деп аталады, 2-3 күн даўамында үлкен тезлик пенен үзиликсиз есип турады. Бундай жағдай 30-35 күнге жетеди.
Регионның ең пәски ыссылығы қыста 2 ⁰С-дан пәске түспейди. Орташа ыссылық жыллар бойынша төмендегише 9 ⁰С жокары 216 күн, +5 ⁰С жоқары-361 күн, +5 ⁰С төмен 44 күн, 0 ⁰С төмен күнлер ушыраспайды.
Термизде ҳаўа ығаллығының жыйындысы 4830 ⁰С, АҚШ қубласындағы пахта егетуғын зоналарда 4344 ⁰С, Керниде 4738 ⁰С, Ашхабадта 4514 ⁰С болады. Бултсыз күнлер аз болып, қуяш көринип туратуғын саатлар жыйындысы 2024 тең. Сурхандәрья регионында суўгарылатуғын майдан 325 мың 600 гектардан, соннан аўыл хожалығы егинлери ушын 242,016 гектар болып, шорланбаған жерлер 219,248 га, турли дәрежеде шорланған жерлер 116,442 гектарға жетеди. Регионда суўгарылатуғын жерлерди мелиоратив жақсы жағдайда сақлаў ушын 10433,5 м изейкеш, соннан 8061,1 км ашық, хожалық аралық изейкешлер 4085 км, 118 тик изейкешлер ислеп турыпты.
Регионда жер асты суўы 2-3 м болған жерлер 154,34 га 3-5 м болған жерлер 64782 га 5,0 м шукыр жер 103342 га. Сурхандәрьяның тийкарғы суў тармағы Сурхандәрья болып, Каратаў, Тўпаланг, суў тармақларынан пайда болады. Усының менен бир қатарда Шерабад дәрьясы Байсун-Ҳисор таў дизбеклер пайда болып, узынлығы 186 км жетеди. Бул регионның тийкарғы топырақлары боз, аш түсли боз ҳәм тақыр, отлақлы-тақыр жерлерден ибарат.
Бул жерлерге ҳәзирги ўақытта ғаўашаның Наманган-77, Бухара-6, Бухара-8, Аққурған-2, Ақдәрья-6, Андижан-33, Армуған, Денау, Сурхандәрья-2, Фан-1, Бешкак-раман, С-6524, Палвон, Бухара-102 ҳәм жинишке талалы Ат-Термизий, Термез-31, Термиз-42, Термиз-49, Термез-202 сортлары егиледи.
Презентация: Сурхандәрья регионының жайласыўы, шегарасы, вертикал ҳәм горизонтал болиниўи, климаты, топырағы, жер асты суўы, флора ҳәм фаунасы бойынша мағлыўматлар көрсетиледи.