Бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети экология ҳәм топырақтаныў кафедрасы Мамбетназаров Б. С

Регионлар экологиясы пәниниң мақсети ҳәм предмети. Өсимликлердин ҳәм ҳайўанатлардың бөлиниўи бир қыйлы факторлар тәсиринде болып, оның эволюциясы белгили бир нызамшылыққа сәйкесленеди. Өсимликлердиң эволюциясы көпшилик жағдайда бир бирине уқсас болып, гүлли егинлер ҳәм оның шаңласыўы мысал бола алады.
Өсимликлердиң ҳәм хайўанатлардың теориялық түсиниў жағдайы, сол зоналық экологияга байланыслы болып ҳәзирги замандағы зона бойынша болиниўине сәйкес келеди. Бир қыйлы өсимликлердиң тарқалыўы батыстан шығысқа қарай ҳәм арқадан қублаға қарай регионлар бойынша бейимлескен.
Бул пәнниң мақсети тийкарынан өсимликлер, ҳайўанатларға климаттың тәсири бойынша раўажланыўы үйренилип, горизонтал ҳәм вертикал бағдарға байланыслығы оқытылады.
Жер шарындағы кең майданлық, оның тегислиги ҳәр қыйлы регионга болиўге мүмкиншилик туўдырады. Регионлар экологиясын бөлиў тийкарынан климатқа байланыслы болып, орографиялық фактор натийжесинде бөлинбейди.
Орографиялық фактор, бул бир бийикликтиң бағдарын, бийиклигин, көлемин анықлайтуғын билим болып есапланады.
Таўлы районлар, бәлентликлер, климатқа тасир етип, оның ҳәр тәрепинде өсимлик, тоғайлардың өсиўине, климат тәсир етеди. Бул жағдай Кавказ, Туркистан, Алтай, Крым таўларында анық ушырасып өсимликлер ҳәм ҳайўанатлардың вертикал бағдарда өсип раўажланыўына тәсир етеди. Горизонтал бағдардағы бир тегисликте регион экологиясына бөлинеди.
Солай етип регионлық экология билимин үйренгенимизде қубладан арқаға қарай бөлиниўи ҳәм төменнен жоқарыға қарай өзгешеликлери үйрениледи.
Презентация: Жер шарының регионларға бөлиниўи, экологиялық ѳзгерислери. Ѳзбекистан регионлары.
Әдебиятлар 1,2,3
2- лекция. Биомлар бойынша тусиник
Аннотация: Биосфера, зона, биомларға бөлиниўи, биом типлери экологиялық ѳзгерислери түсиндириледи.
Биом ингилис тилинде «bios»-өмир, латын тилинде «оmа»-тамамланыўы деген мәнислерди аңлатады, билдиреди. Белгили климат бойынша бир улкен экосестеманың бөлиниўи ҳәм сол регионда фауна ҳәм флораның, климатқа байланыслы раўажланыўы регионлар экологиясы деп белгиленеди.
Белгили ҳайўанатлар ҳәм өсимликлердиң сол регионда бир бирине уқсас жасаўы биота деп аталады. Жер шарында бир зонада өсетуғын өсимликлердиң дүзилиси ҳәм курамы ҳәр қыйлы болыўы мүмкин.
Жер шарында қанша экосистема болыўы мүмкин. Ең улкен экосистема бул биосфера болады. Усының менен бир катарда экосистема бир неше киши биомларға бөлиниўи мүмкин. Улкен экосистемадан зоналарға бөлиниўи мүмкин, ямаса бир бирине уксас супер экосистемаларға бѳлинеди ямаса буны биом деп аталыўы мүмкин. Усылайынша биом бул өсимликлердин, хайўанатлар түрлериниң сол орталықта раўажланыўы географиялық зонаны пайда етип, табият поясындағы секторды дүзеди, ҳәм төмендегише бөлинеди.
-Өсимликлер, ҳайўанатлар бир бирине уксас тиришилик регионын пайда етеди ҳәм ол аймаклар майданы бойынша ҳәр кыйлы болыўы мүмкин.
- Биомга мысал ретинде тропикалық тоғайлар болыўы мүмкин. Бул биомада бир кыйлы дәрежеде тиришилик раўажланады.
Баска регионға салыстырғанда Амозонка тоғайларында олардың түрлери путкиллей басқаша. Усының менен бир катарда куслардың, нәсекомалардың өзгешеликлери бақланады, бирак олар бир бири менен байланыслы. Канада ҳәм Россияда арша тоғайлыклар бир бири менен өзгеше болыўы менен бир катарда, пайда болыўы бойынша уқсаслығы менен көринип турады.
Тропикалык тоғайлар өз алдына экологиялық зонага болинип ҳәм ол биом зона деп аталады. Экологиялық зона өзиниң гоеграфиялык жайласыўы бойынша бөлинип турса, тропикалык тоғайлар бир бири менен байланысып аймағы бойынша бир кәлипте жайласқан. Сонлыктан тропикалык тоғай экосистемасы бөлинбейди, бирак тропикалык тоғайдың биомы бөлинип ажыралып турады.
Өсимлик ҳәм ҳайўанатлардың биосферадағы бирлигин биом деп аталады. Сонлыктан биом сол жайласкан орталықта болып сол жерде бөлинеди. Сонлықтан тоғайшылык ҳәм шөлистанлық бир бири менен ажыралып турады. Усы мәселелерге жуўап бериў мақсетинде төрт тийкарғы факторларға бөлинеди.
Булардан температура, жаўын-шашын муғдары, географиялық жайласыўы, ҳәм теңиз қәддинен жайласыў бәлентлиги болып бөлинеди. Усы жағдайларға байланыслы қайсы зонада қандай өсимликлер, ҳайўанатлар раўажланыўы мүмкин екенлиги алдын ала анықлаўымызға тийкар белгилейди.
Экватория зонасында ҳәмме ўақыт көп муғдарда жыллылық ҳәм ығаллық жыл бойы өсимликлердиң өсип раўажланыўына мүмкиншилик жаратады. Сонлықтан бул зонада барқулла көк тоғайлықлар раўажланып турады.