Бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети экология ҳәм топырақтаныў кафедрасы Мамбетназаров Б. С

Презентация: Биосфера, экосистема ҳаққында мағлыўматлар, биомға бөлиниўи, ѳзгешеликлери слайдларда кѳрсетиледи.
Әдебиятлар: 5.6.7.10
3-лекция. Тундра-биомлар типи
Аннотация: Тундраның жайласыўы, климаты, топырағы, флора-фаунасының ѳзгешеликлери келтирилген.
Фин тилинде «тunturi»-безлесная, ашық бийиклик деген мәнини билдиреди. Бул арктикалық зонада биомның раўажланыўы белгили суўықлар нәтийжесинде болады. Ығаллы суўық климатта (орташа жыллық температура 0 ⁰С, төмен жаўын-шашын муғдары 200-300 мм) ҳәм топырақта мәңги музлық болыўына байланыслы болып 300-500 км киши бәлентликлер бар тегисликти өз аймағына алады. Улыўма майданы 3 млн.м²,. арқа Америка, Скандинави, Урал, Сибир, жерлери болып есапланады.
Тундрада өсимликлер сол суўық жағдайға бейимлесип, киши бойлы (40 см) болып өседи. Жери кем ҳасылдарлы болып келеди. Бул өсимликлердиң раўажланыўы 60 суткаға шамалас болып, көпшилик шөплерден личайниклер, шөплер, паскелтек ағашлар өсип 125-150 см балентликтеги ҳәр қыйлы өсимликлер өседи. Тундрада бир жыллық өсимликлердиң органикалық бирикпелери 0,4-2,0 т/га жетеди. Тундраны уш зонаға бөлиўге болады. Қубла Тундрада киши бойлы ағашлар өсип, тийкарынан бёреза ағашы өседи. Арқа Тундрада тийкарынан шөплер, өсимликлер өсип, аз муғдарда биомды пайда етеди. Арктикалық тундрада тийкарынан өсимлик раўажланбай, тек ойпатлықларда киши бойлы өсимликлер болады. Тундрада 1000 турли флора болып (личайник, мох) ҳәм 1300 – 1500 турли гулли өсимликлер өседи. Тундрада фауна жүдә кем болып кем азықланатуғын ҳайўанатлар раўажланган, олардан арқа суўыны, ақ қоян. Жабайы хайўанатлардан түлки ҳәм қасқырлар ушырасады. Суўда жасаўшы пингвинлер көп ушырасады. Тундраның экосистемасы жүдә өзгеше болып арқа тәрепинде тиришилик жоқ, ал қублаға қарай әсте ақырын раўажланып барады. Бул зоналарда адамлардың барып ўақтынша қурылыс ислеп, трактор, машиналардың изи қалып, ол көп ўакытқа шекем тикленбей экологиялық кери тәсир етпекте. Усының менен бир қатарда дүнья жүзи климатың өзгериўи менен музлықлардан ериўи көбеймекте. Сонлықтан тундраның экологиялық жағдайын сақлап қалыўға тийисли илажлар ислеўимиз тийис.
Тундра экосистемасы жүдә жас. Омыртқасыз ҳайўанатлардың жасаўына жағдай жаратылмаған. Қатты, суўық, барқулла музлыққа бейимлескен өсимликлер ҳәм ҳайўанатлар раўажланбақта. Аз аўкатланатуғынлар арасында леменги, полевки, песец, қошқар, өгизлер тийкарғы ҳайўанатлар системасын қурайды. Арқа суўын ақ-қоян ҳ.т.б Тундра ҳәм Тайгада жасайды.
Куслар бойынша басқа жағдайлардан ибарат. Себеби қуслар климатқа байланыслы ушып келип, көбейип және ушып кетеди. Қуслардың арасында Қызыл чайка, Казарка аз санда раўажланған.
Кейинги жыллары пингивинлердиң кемейип барыўы гузетилмекте. Усының менен бир қатарда ушып келген үйреклер, таўық қусларды аңлаў нәтийжесинде олардың саны кемеймекте.
Тундра климаты тез-тез өзгериўи, көп музлықтың пайда болыўы, өсимликлердиң аз муғдарда көбейиўи өзине тән экосистеманы пайда етеди. Бул региондағы экосистема орталығына айрыкша итибар бериўимиз тийис.