Бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети экология ҳәм топырақтаныў кафедрасы Мамбетназаров Б. С

Геологик ҳәм гидрогеологик шәраяты: Топырақ түрлери бойынша 3 түрге бөлинеди.
1. Аўыр саз топырақлар «Хавос» топары таўлар аралық конусында жайласып шебинта шағаллардан ибарат, орайлық бөлиминде аллювиал топырақлардан ибарат. Усының менен бир қатарда қумлы, қумшаўыт жерлер ушырасады.
2. Сырдәрья тәсиринде аллювиал жатқызықлардан ибарат жерлер пайда болып, қубладан 20-40 м, арқадан 800-1000 м тереңликке жетип баратуғын жер пайда еткен. Сардоба пәстегислигинде топырақлардың тийкарғы бөлеги қумлы-қумақ ҳәм қумшаўыт жерлерден ибарат. Ташкент ўалаятына шегаралас жерлерде шағал тас, кумлы жерлер пайда болған. Айрым жерлерде қум-қумшаўыт жерлерден ибарат.
3.Ўәлаяттың қурғақшыл зонасында қумлақ топырақлардан ибарат болып оның қатламы 20-30 см ге жетеди. Жер асты суўы таўлы бәлентиликлерден пайда болып төменги қарай басымы артып жер бетине жақынласады.
Усының менен бир қатарда суўғарыў нәтийжесинде жер асты суўлары пайда болып жер бетине жақын жайласады. Жер асты суўының жайласыўы бойынша 0,5-1,0; 1,0-1,5; 1,5-2,0; 3,0-5,0 м ҳәм 5-10 м болып бөлинеди. Жер асты суўының шорланыўы ҳәм минерализациясы 2-3,3-5, 5-10 г/л болып шорланған.
Шорланған жерлердиң мелиоративлик жағдайын жақсылаў ушын 16516,11 км изейкеш, соннан 1962,72 км хожалық-ара, 5150,59 км хожалықлар-аралық, 9402,703 км жабық дренаж, 382 тик вертикал дренажлар менен тәмийнленген. Ўәлаяттың тийкарғы изейкешлери болып орайлық Мырзашөл, Шорөзек, ГПК, ЦК-6, ЦК-7, К-7, Баяут, Жетисай, Кендек, ВС-13, ВЖД, Сардоба изейкешлери болып есапланады. Бул ўалаятларға ғаўашаның орта талалы Ақдәрья-6, С-9074, С-4911, С-6770, С-4727, С-6524, Омад, Гүлсара, Навбаҳор, Анбаяут-2, Хорезм-127, Хорезм-150, Бухара-102 сортлары егиледи.
Презентация: Жиззах, Сырдәрья регионының шегарасы, жайласыўы, таў алды жери, суўғарыў системасы, топырақлары, дийханшылығы, флора ҳәм фаунасы көрсетиледи.
16-лекция. Самарқанд, Наўайы ҳәм Бухара регионлары
Аннотация: Бул регионның климат өзкерислери, топырақ, суў ресурсы, экологиялык шарияты аўыл хожалығы, раўажланўы келтирилген.
Бул регионлардың климаты өзгешеликлерге ийе болып жылдың ярымында күшсиз ҳаўа басымы пайда болады. Бул маканға өтип киятырған ҳаўа массасы ысып турган ҳаўаға дуўшар болып күшли тәсирге ушырайды ҳәм тропик ҳаўаның пайда болыўына себепши болады. Усы жағдай менен циклон жағдайы сезилмейтуғын болып қалады. Бул регионлар ушын январ айы ең суўык ай болып есапланады. Бул регионның арқа тәрепинде 7-8 ⁰С, суўықтан, қублада 2-3 ⁰С ыссылықка шекем өзгереди. Июль ең ыссы ай болып есапланады. Арқада 25 ⁰С дан, қублада 31 ⁰С шекем өзгереди. Орташа жыллық жаўын-шашын муғдары арқадан 200 мм болса, қублада 350 мм ге шекем жетеди.
Бул регионның арқа бөлиминде ҳаўаның қурғақшылығы менен ажыралып турады, себеби Бухара ўәлаяты дөгереги Қызылқум менен шегаралас.
Орташа жаўын-шашын 200-700 м қурайды. Жыллық жаўын-шашынның тийкарғы бөлеги бәҳәрде (30-50 %) жаўады. Қыс айларында жыллық жаўын- шашынның 30-35 % и жаўады. Ал жаз айларында жаўын-шашын 10-15 % болады.
Нәтийжели ыссылық жыйындысы 2000-2200 ⁰С болып, дийханшылықты кен раўажландырыўға болады. Ғаўашаның ҳәр-қыйлы мүддетлерде егиў имканиятын береди. Топырағы бойынша пәс тегисликлерди ийелеген боз топырақларға ийе. Таўлар аралық тегисликлери таў аралық қыялықларын ийелеген жерлер ярым саҳра зонасына киреди.
Бул регионда боз топырақлар кең тарқалған. Боз топырақлар тоқ түсли боз топырақлар, типик боз топырақлар, аш түсли боз топырақлар болып бөлинеди. Регионның арқа бөлиминде саҳра зонасы топырақлар көп майданларда ушырасады. Тақырлы топырақлар боз топырақларга салыстырғанда гумус ҳәм азық элементлердиң муғдары аз болып келеди. Бирақ саҳра топырақлары ишинде тақыр топырақлардың ҳасылдарлығы бираз жоқары.
Самарқанд, Бухара, Наўайы ўәлаятларының суў менен тәмийнлеўши Зарафшан дәрьясы болып есапланады. Оннан алынатуғын суў муғдары 5 км³ болады. Төменги таўлы сайлар булақлардан пайда болатуғын қара суў ағып келеди. Бул регионларға көп санлы ирригацион қурылыслар исленген. Дарғом, Ункурған каналлары басында 1-май, Ақдәрья гидроузели курылды. Ақдәрья гидроузели ол жерде Зарафшан, Ақдәрья ҳәм Қарадәрьяға ажыратылды. Қарадәрья, Далахожа гидроузели ҳәм Каттакурған суў сақлағышы (900 мл/м³) қурылды. Усындай ирригациялық қурылыслар нәтийжесинде суўгарылатуғын жерлердиң 500 мың/га жетти.
Бул регионда суўғарыўды раўажландырыў Әмиў-Бухара каналын курыў менен байланыслы. Биринши гезектеги қурылыс пенен 120 мың/га жерди суўғарыў басланды. Кейинги жыллары Әмиўдәрьядан суў алыўы көбейип Шофрикан, Қызылтөбе, Караўылбазар насос станциялары қурылды. Бул регионда ғаўашаның орта писер сорталары егиледи.